ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული დასავლეთ საქართვეთლოში. 1917 წლამდე ახლანდელი საჩხერის ტერიტორია ქუთაისის გუბერნიის შორაპნის მაზრაში შედიოდა, 1917-28 წწ. ისევ  შორაპნის მაზრაშია, 1928 წ. 1930 წ.  ქუთაისის ოლქში. 1930 წ. ოქტომბრიდან ჭიათურის რაიონში, 1939 წ. გამოეყო ჭიათურის რაიონს. საჩხერის მუნიციპალიტეტს ჩრდილოეთით ესაზღვრება ონისა და ამბროლაურის, აღმოსავლეთით-ჯავისა და ქარელის, სამხრეთით-ხაშურისა და ხარაგაულის მუნიციპალიტეტები,  დასავლეთით კი ჭიათურის მუნიციპალიტეტი. საჩხერის მუნიციპალიტეტის მთლიანი ფართობი 788,5 კვ. კმ. ცენტრი-ქალაქი საჩხერე.

 

ბუნება

საჩხერის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის რელიეფი საშულო და დაბალმთიანია, მუნიციპალიტეტის ჩრდილოეთი ნაწილი განლაგებულია რაჭის ქედის სამხრეთ-აღმოსავლეთით - იმერეთის მაღლობზე. რაჭის ქედის კალთა აგებულია შუაიურული პორფირიტული ქანებით და იურული კირქვებით, რომლის გავრცელების ზოლში განვითარებულია რელიეფის კარსტული ფორმები, კანიონისებური ხეობები, ფლატეები, ქედი დაუნაწევრებელია, მთავარი წყალგამყოფი ქედის სამხრეთით გაწოლილია ურთიერთპარალელური გასწვრივი ქედები პეპელეთი, ორღულ-ბაჯითი და სხვა, რომლებიც ერთიმეორისგან გამოყოფილია სინკლინური ხეობებით. ცალკეული მწვერვალების სიმაღლე 2400 მ. მდინარეებს გამომუშავებული აქვთ ღრმა გამკვეთი ეროზიულ ხეობები. რაჭის ქედის საჩხერის მონაკვეთზეა შქმერის უღელტეხილი, იმერეთის მაღლობზე ჭარბობს ვაკე რელიეფი, გეოლოგიურად შეესაბამება ძირულის კრისტალურ მასივს, რომლის საძირკველიცაა უძველესი ასაკის კრისტალური ქანები. მაღლობის ფარგლებში გამოიყოფა ორი ნაწილი. ერთი უფრო ვრცელი კორბოულის ბორცვიანი ვაკეა, რომლის სიმაღლეა 500-800 მ. იგი აგებულია მიოპლიოცენური, თითქმის დაუნაოჭებული დანალექი ქანებით, ვაკე სუსტად დახრილი და დანაწევრებულია ეროზიული ხეობებით, კირქვულ ქანებში ჩამოყალიბებულია კარსტული რელიეფი, არის ვულკანური ფორმებიც (გორაძირის მთის ორი ლაკოლითური ბორცვი). მაღლობის მეორე, სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილმა განიცადა აზევება, დანალექი ქანები გადაირეცხა, წარმოიშვა დენუდაციური ზეგანი, გაშიშვლებული უძველესი კრისტალური ქანებით. მის მაქსიმალურ აზევებას შეესაბამება ლიხის ქედი, რომლისთვისაც დამახასიათებელია საფეხურებად განლაგებული მოსწორებული ზეგანი და ღრმა ეროზიული ხეობები ლიხის ქედზეა უღელტეხილი (ზ. დ. 960 მ.). მდ. ყვირილის ორივე მხარეს მდებარეობს საჩხერის ქვაბული ფართო ვაკე ძირით, რომელიც ალუვიონითაა დაფარული, წიაღისეულიდან მნიშვნელოვანია კვერეთის გოგირდოვანი წყლები, არის აგრეთვე კვარცის ქვიშები, მარმარილო.

 

ჰავა 

საჩხერის მუნიციპალიტეტი ნოტიო სუბტროპიკული კლიმატური ოლქის აღმოსავლეთ პერიფერიაზეა. დაბალ ნაწილში საშუალო წლიური ტემპერატურა +10ჩ0-დან +11,70ჩ-მდეა, იანვრის საშუალო ტემპერატურა 0,40ჩ, -0,30ჩ; ივლისის +200ჩ -22,50ჩ აბსოლიტური მინიმუმი —260ჩ (საჩხერე), -320ჩ (კორბოული), მთებში ტემპერატურა სიმაღლის ზრდასთან ერთად კლებულობს, ნალექები 900-1480 მმ წელიწადში. ნალექების მაქსიმუმი ზამთარში და შემოდგომაზეა. საშუალო მთიან ზონაში ნალექები 1500-1700 მმ-მდეა, აქ მაქსიმუმი ზამთრშია, მინიმუმი კი ზაფხულში, თოვლის მდგრადი საბურველის ხანგრძლივობა 30-დან 100 დღემდე. 

 

შიგა წყლები

ჰიდროგრაფიული ქსელი ხშირია, მთავარი მდინარეებია ყვირილა და ძირულა. მდინარე ძირულას სათავე აქვს ლიხის ქედის დასავლეთ კალთაზე, ზღვის დონიდან 1252 მეტრ სიმაღლეზე, ერთვის მდინარე ყვირილას მარცხნიდან, დაბა შორაპანთან, მთლიანი სიგრძე 83 კმ-ია, აუზის ფართობი 1270 კვ. კმ.-ია მთავარი შენაკადებია: დუმალა, ჩხერიმელა, ხელმოსმულა. საზრდოობს თოვლის, წვიმისა და მიწისქვეშა წყლით, წყალდიდობა გაზაფხულზეა, წყალმოვარდნები-შემოდგომა-ზამთარში, საშ. წლიური ხარჯი სოფ. წევასთან (ხარაგაული) 26,6 მ/წმ, იყენებენ სარწყავად.

 

საჩხერის მუნიციპალიტეტზე მიედინება მდინარე ყვირილის მარჯვენა  შენაკადი: ჯრუჭულა, ჩიხურა, შუშა, ხახიეთისწყალი, ხოლო მდინარე ყვირილის მარცხენა მხრიდან უერთდებიან: ქორეთისწყალი, შუკაკიძისღელე, ლაშურა,  იზვარა. მდინარის ქსელი მეჩხერია კორბოულის ზეგანზე, რომლის ზედაპირს კვეთენ  მდინარეები: დუმალა და სხვ. ს-აღ პერიფერიაზე მიედინება ძირულა, მდინარეები საზრდოობენ წვიმის, თოვლისა და მიწისქვეშა წყლით, წყალდიდობა იცის გაზაფხულზე, წყალმცირობა-ზაფხულში, რაიონში ბევრია ცივი კამკამა წყარო. მათ შორის მინერალური წყაროც.

 

ნიადაგები

ნიადაგებიდან ფართოდ ვრცალდება საშუალო და მცირე სისქის ტიპიური ტყის ყომრალი და გაეწრებული ყომრალი ნიადაგები. რაჭის ქედის თხემზე კი მთის მდელოს კორდიანი ნიადაგები. კორბოულის ზეგანზე, კირქვის სუბსტრატზე, ნეშომპალა-კარბონატული, ხოლო საჩხერის ქვაბულში ალუვიური ნიადაგები.

 

მცენარეულობა

მთისწინეთსა და კორბოულის ზეგანზე 500-700 მ. მცირე ფართობზეღა არის შემორჩენილი მუხნარ-ჯაგრცხილნარი, ტყეს წიფელი ქმნის, არის აგრეთვე ქართული მუხა, რცხილა ჯაგრცხილა, იფანი, ნეკერჩხალი, თელა და სხვ. ქვეტყეშია კუნელი, ზღმარტლი, იელი, თრიმლი და სხვ. დაბალმთიან ზონაში 800-1000 .  გავრცელებულია შერეული ფართოფოთლოვანი ტყეები. აქ იზრდება კოლხეთის ტყისათვის  დამახასიათებელი: მუხა, რცხილა, წიფელი, წაბლი, მურყანი, ქვეტყეს ქმნიან; შქერი, წყავი, ბაძგი და სხვ. მთის ტყის შუა სარტყელი უკავია წიფლნარ _ რცხილნარს. ტყეში ხარობს ცაცხვი, თელა, ნეკერჩხალი და სხვ. ქვეტყეშია აგრეთვე მაღალი მოცვი, თხილი, იმერული ხეჭრელი, რაჭის ქედის კალთაზე 1400 _ 1500 მ. ზემოთაა წიფლნარი. ქედის თხემზეა სუბალპური ბუჩქნარი და ბალახეული საფარი, პარკულ ტყეებში გაბატონებულია ნეკერჩხალი, ტანბრეცილ ტყეებში: არყი, ცირცელი და წიფელი, სუბალპურ ბუჩქნარებში გვხვდება დეკა, ღვია, მოცვი, ბალახეულ საფარში _ დიყი, დუცი, შროშანი, დეზურა და სხვ. მდელოს მცენარეულობა დაღვერულის მთის კალთებზეა წარმოდგენილი ბურბუშელა, ქარცხვი, მარნუჭი, კვლიავი, ბაია, ნაღველა, ქვატეხია, ძიგვა და სხვ. სახით.

 

ცხოველთა სამყარო

გავრცელებულია მთა _ ტყისა და მთა მდელოს ზონების ცხოველები, ჩლიქოსნებიდან აღსანიშნავია შველი, მტაცებლებიდან _ დათვი, მგელი, მელა, ტურა, ფოცხვერი. კვერნების ოჯახებიდან _ მაჩვი, ტყის კვერნა, თეთრყელა კვერნა და სხვ. კურდღლისებურიდან _ კურდღელი, მწერიჭამიებიდან _ თხუნელა, ზღარბი და სხვ. ბევრია ფრინველი: კოდალა, ქორი, მიმინო, ყორანი, ყვავი, ჩიტბატონა, შოშია, შაშვი, გუგული, ჩხიკვი და სხვ. ქვეწარმავლებიდან აღსანიშნავია: მწვანე ხვლიკი, ზოლებიანი ხვლიკი, ჩვეულებრივი ანკარა, გველგესლა, გველხოკერა და სხვ. მდინარეებში იცის: კალმახი, წვერა, ქაშაყი, გველთევზა, ღორჯო და სხვ. ტყისა და ალპურ ზონებში ბინადრობს არჩვი, დათვი, მგელი, მელა, თაგვი, მემინდვრია, შურთხი, როჭო, მთის ტოროლა, ველის არწივი და სხვ.

 

ძირითადი ლანდშაფტები

გამოხატულია ლანდშაფტის შემდეგი ზონები: 1. გორაკ - ბორცვიანი მთისწინეთის ყომრალ და ნეშომპალა - კარბონატულ ნიადაგებზე განვითარებულია მუხისა და მუხნარ - ჯაგრცხილის ტყეები; 2. დაბალმთიანეთის ტყის ყომრალ ნიადაგებზე ჩამოყალიბებულია შერეული ფართოფოთლოვანი ტყეები (მარადმწვანე ქვეტყით). 3.დაბალმთიანეთის სუსტად დანაწევრებული სტრუქტურული პლატო, ტყის ყომრალი და ნეშომპალა - კარბონატული ნიადაგებითა და ფართოფოთლოვანი ტყეებით. 4. ძლიერ დანაწევრებული საშუალო მთიანეთის ტყის ყომრალ ნიადაგებზე განვითარებული წიფლნარ- რცხილნარი. 5. მთა - ტყის ყომრალ ნიადაგებზე ჩამოყალიბებული წიფლნარი. 6. სუბალპური მეჩხერი და ტანბრეცილი ტყეები ტყემდელოს ნიადაგებზე. 7. სუბალპური მთა-მდელო, ტორფიან - კორდიანი ნიადაგებით ბუჩქნარებითა და მაღალბალახეულობით. 8. ალპური მთა - მდელოს კორდიან-ტორფიან და პრიმიტიულ ნიადაგებზე განვითარებული ალპური მდელოები და ბუჩქნარები.

 

მოსახლეობა

დასახლებული პუნქტების უმრავლესობა საჩხერის ქვაბულსა და იმერეთის მაღლობზეა წარმოდგენილი, განსახლების ძირითადი ზონაა ზ.დ. 400-800 მ. სოფლად ცხოვრობს მოსახლეობის 80%, უმეტესობა ქართველებია მცირე რაოდენობით არიან ოსები, რუსები, სომხები და ებრაელები. სულ საჩხერის მუნიციპალიტეტში ცხოვრობს 16 409 კომლი, 54 856 სული მოსახლით. 

 

ეკონომიკა

საჩხერის მუნიციპალიტეტის სოფლის მეურნეობის ძირითადი დარგებია: მევენახეობა, მარცვლეულის მეურნეობა და მეცხოველეობა. მნიშვნელოვანია აგრეთვე მეხილეობა და მებოსტნეობა. მრეწველობა. ემყარება ადგილობრივ მინერალურ და სასოფლო-სამეურნეო ნედლეულს, მნიშვნელოვანია ხე-ტყის დამზადება, კვარცის ქვიშის მოპოვება, სატყეო მეურნეობა აწარმოებს სამასალე მერქანს და საწვავ შეშას, ამზადებენ სხვადასხვა სახის ხის ინვერტარს. რაიონში წამყვანი დარგია კვების მრეწველობა. ფუნქციონირებს ღვინის ქარხანა. 1984 წელს ამოქმედდა ბამბის სართავი ფაბრიკა (რომელიც დღეისათვის გაჩერებულია), არის აგრეთვე საკონსერვო ქარხანა, ადგილობრივი მრეწველობის საწარმოები ამზადებენ საყოფაცხოვრებო დანიშნულების საგნებს.

 

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე შედარებით მსხვილი ობიექტებია: შ.პ.ს ,,საჩხერის საყალიბე ქვიშები’’; სააქციო საზოგადოება ,,დარკვეთის საშენ მასალათა კომბინატი’’; იმერეთის რეგიონალური სატყეო სამმართველოს საჩხერის სატყეო უბანი; შ.პ.ს. ,,ინტერნეიშენალ ტიმბერ პროდიუსინგ კომპანი’’. ესაა საქართველო-იტალიის ერთობლივი საწარმო.

 

სოფლის მეურნება

სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს დაახლოებით 17 380 ჰექტარი უჭირავს, რაც საერთო ფართობის 22.5%–ია, დაახლოებით 60 000 ჰა (78%) კი ტყეებითაა დაფარული.

 

საჩხერის მუნიციპალიტეტში სოფლის მეურნეობა მოსახლეობის შემოსავლების ძირითადი წყაროა მიუხედავად სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების სიმწირისა. მუნიციპალიტეტის სასოფლო–სამეურნეო სავარგულები 17 380 ჰა-ია, რაც მისი საერთო ფართობის 22.5%–ია; აქედან 7 962 ჰა (ანუ 46%) სახნავ–სათესია, ხე-ხილს 2 135ჰა (12%) უჭირავს, სათიბ–საძოვარი კი - 7 287 ჰა–ს (42%). ეს მონაცემები ეყრდნობა 2004 წლის ინვენტარიზაციის შედეგებს, რომლის შემდეგაც მიწის ინვენტარიზაცია არ მომხდარა.

 

ბოლო წლებში სასოფლო–სამეურნეო მიწების ფართი არ შემცირებულა, თუმცა ადგილი ჰქონდა მიწების დეგრადაციას ეროზიული პროცესების შედეგად. მოწოდებული ინფორმაციით, ეროზირებულია სასოფლო-სამეურნეო მიწების 5%-მდე. როგორც ჩანს, ეროზიის ერთ-ერთი მიზეზი ჭარბი ძოვებაა, რადგანაც მუნიციპალიტეტი ამ პრობლემის წინაშე დგას

საჩხერის მუნიციპალიტეტში სახნავ-სათესი მიწის რესურსი მწირია და მხოლოდ 7 962 ჰა-ს შეადგენს. მემცენარეობაში პრიორიტეტული კულტურებია: სიმინდი, ლობიო, ვაზი და ხეხილი. სიმინდის მოსავლიანობა შეადგენს 3-3.5ტ/ჰა–ზე, ხე-ხილის - 6-6.5 ტ/ჰა-ზე, ლობიოს - 1.8-2 ტ/ჰა-ზე, ხოლო ვაზის - 4-5 ტ/ჰა-ზე.

პრიორიტეტული კულტურების მოსავლიანობა ბოლო პერიოდში შემცირდა 30-50%-ით. მოსავლიანობის შემცირების მიზეზებად სახელდება: დაბალპროდუქტიული სათესლე მასალის გამოყენება, კულტურების ადგილმონაცვლეობის უგულვებელყოფა, მავნებლებთან და სარეველებთან ბრძოლის არაეფექტური გზების გამოყენება, რწყვის ნაკლებობა და გვალვა. ბოლო 10 წლის განმავლობაში შეიმჩნევა ვეგეტაციის პერიოდის ცვლილება, კერძოდ გაზაფხული უხვნალექიანია, რის გამოც გადაიწია ხვნა-თესვამ, მოსავლის აღება კი აგვისტოში ხდება. გაზაფხულის უხვნალექიანობა, რაც ხელს უშლის ხვნა-თესვას და არა ტემპერატურულ რეჟიმზე, რომელიც განსაზღვრავს ვეგეტაციის პერიოდს.

 

მუნიციპალიტეტის სახნავი მიწების დაახლოებით 60% საჭიროებს რწყვას. რწყვა ვერ ხერხდება საირიგაციო სისტემების სიმცირისა და ცუდი მდგომარეობის გამო. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ძირითადად გამოიყენება რწყვის არხოვანი (ტრადიციული) მეთოდი. ბუნებრივი ნალექის შეგროვება რწყვისათვის არ ხდება. სასოფლო–სამეურნეო მიწები დრენაჟს არ საჭიროებს. საჩხერის მუნიციპალიტეტში სათიბ-საძოვრები სასოფლო-სამეურნეო მიწების 42%-ს შეადგენს. ტერიტორიულ ერთეულში მეცხოველეები ძირითადად მსხვილფეხა პირუტყვის მოშენებას მისდევენ, მეცხვარეობა კი უმნიშვნელოდაა წარმოდგენილი.

 

მუნიციპალიტეტის გამგეობის მონაცემებით, 2012 წლის მდგომარეობით ადმინისტრაციულ ერთეულში აღრიცხულია 24 200 სული მსხვილფეხა პირუტყვი. მსხვილფეხა პირუტყვის ერთ სულზე 0.3 ჰა სათიბ-საძოვარი მოდის. როგორც ეს გაანგარიშება გვიჩვენებს, მესაქონლეები განიცდიან სათიბ–საძოვრის დეფიციტს. სათიბ-საძოვრების დეფიციტის მიზეზი ჭარბ ძოვება და გვალვაა. გადაძოვება მუნიციპალიტეტში დაფიქსირებული ეროზიის ერთ-ერთი გამომწვევია.

 

საჩხერის მუნიციპალიტეტში ტყეებს 50000 ათასი ჰა ფართობი უჭირავს; აქედან, სუბალპურ ტყეებს უკავია 32000 ჰა, ჭალისპირა ტყეებს 3000 ჰა. მუნიციპალიტეტისთვის ხე-ტყის ჭრის წლიურ ლიმიტია 9000კუბ.მ. ისტორიულად მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებობდა ქარსაცავი ზოლები, რომელთა ფართობიც 1990–იანი წლების შემდგომ მნიშვნელოვნად შემცირდა; მუნიციპალიტეტის ტყეებში ბოლო ათწლეულში იყო ხანძრის შემთხვევები. მაგალითად, 2010 წელს დაფიქსირდა ტყის ხანძარი, რომლის შედეგადაც დაიწვა 100 ჰა ფართობი. ხანძრის მიზეზად ცხელი ამინდები და ადამიანთა დაუდევრობა სახელდებაკვერეთში, ჭალასა და ცხომარეთში ტყის განაკაფებში განვითარდა მეწყრული მოვლენები. 

 

საჩხერის მუნიციპალიტეტში ტყის რესურსები დიდია. ტყის რესურსებთან დაკავშირებული ძირითადი პრობლემებია ტყის ჭრა (მათ შორის უკანონო), რასაც, როგორც ჩანს, მზარდი ტენდენცია აქვს და ქარსაცავი ზოლების მნიშვნელოვანი შემცირება. ტყის ჭრა ბუნებრივი საფრთხეების მომატების გამომწვევი მიზეზი შეიძლება იყოს. 

სასარგებლო წიაღისეული. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე წარმოდგენილია შემდეგი სასაარგებლო წიაღისეულის საბადოები: ,,იტავაზა-1“ კვაცრიანი ქვიშის საბადო; ,,საფარის ღელის“ კვარციანი ქვიშის საბადო, მარაგი 2,3 მილ. მ3;