გერგეტის მყინვარის მიჯნაზე ერთი მითოლოგიური და ერთიც ისტორიული (გერგეტის სამება) ძეგლია. მითოლოგია ბეთლემის გამოქვაბულს და კავკასიონზე მიჯაჭვულ ამირანს უკავშირდება. თქმულების მიხედვით, ღმერთმა ამირანი სწორედ აქ მიაჯაჭვა კლდეს და თანაც „ზედ თოვლ-ყინულიანი გერგეტი და ყაზბეგის მთა დაახურა“. 

 

გერგეტის სამება სტეფანწმინდის რაიონში მდ. ჩხე­რის (მდ. თერგის მარცხენა შენაკადი) მარჯვენა ნაპირზე, ზღვის დონიდან 1800 მ-ზე მდებარეობს. ტაძარი ლანდშაფტთან შერწყმითა და მიმზიდველი კომპოზიციით საქართველოს საეკლესიო ხუროთმოძღვრების გამორჩეული ნიმუშია. იგი იმგვარადაა განლაგებული მაღალი მთის წვერზე, რომ თერგის ხეობიდან შთამბეჭდავად იკითხება. გერგეტის სამება ხევის პროვინციის უმთავრესი სალოცავი და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ერთადერთი გუმბათოვანი ტაძარია. კომპლექსი აგებულია საქართველოს მეფის გიორგი V ბრწყინვალის (1318-1346) ბრძანებით იმ დროს, როდესაც მან მთის მოსახლეობისთვის საგანგებო კანონთა კრებული `ძეგლისდება~ დააწესა და ხელი შეუწყო მთაში ქრისტიანობის განმტკიცებას მონღოლთა საუკუნოვანი ბატონობისა და არეულობის შემდგომ. ხუროთმოძღვრული კომპლექსი გალავნითაა შემოზღუდული და მოიცავს სამების გუმბათოვან ტაძარს (XIV ს. 20-იანი წწ.), სამრეკლოს (XIV ს. II ნახ.), საბჭეოს (XV ს. აქ მთის ძველი ჩვეულების თანახმად, უხუცესთა საბჭო იკრიბებოდა, რომელიც თემის ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი საკითხების გადაწყვეტის ორგანო გახლდათ). ტაძარი ნაგებია დამუშავებული ანდეზიტის კვად­რე­ბით. ტაძრის, ორსართულიანი სამრეკლოს ფასადე­ბი და გუმბათის ყელი მოჩუქურთმებულია. ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით, ომიანობის დროს გერგეტის სამებაში ინახავდნენ მცხეთის საკათოლიკოსო სამკაულებსა და წმ. ნინოს ჯვარს.

სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის მიერ დაწესებულია გერგეტის სამების დღესასწაული, ყოველი წლის 16 ივლისს. აქ მარიამ ღვთისმშობლის მიძინების დღესასწაულიც (28 აგვისტო) დიდი ზეიმით აღინიშნება.