ილია ჭავჭავაძის სახელმწიფო სახლმუზეუმი  მდებარეობს ქ. ყვარლის ცენტრში 

1837 წლის 27 ოქტომბერი იყო, ლეკთა მარბიელი რაზმი აწიოკებდა ყვარელსა და თვით ჭავჭავაძიანთ კარმიდამოს, როცა ილია დაიბადა არა მშობლიურ სახლში, არამედ საგვარეულო ციხე-კოშკში.

ილიამ თავისი ბავშვობისა და ყმაწვილობის თერთმეტი წელი გაატარა ყვარელში, 1848 წელს ქ. თბილისს მიაშურა. ცნობილია, რომ ილია ჭავჭავაძემ თავისი ქონება სიცოცხლეშივე უანდერძა საქართველოს წერაკითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას. მამული საქართველოს თავადაზნაურთა 1911 წლის კრების დადგენილებით გამოხსნილ იქნა სათავადაზნაურო ბანკისაგან, რათა ქართველი ერისათვის შეენახა ის ადგილი, სადაც დაიბადა და აღიზარდა ილია.

 

XX საუკუნის დასაწყისში ყვარლის ახალგაზრდობის ინიციატივით გაიხსნა ყვარლის კოშკში პირველი სამკითხველო. ელენე როსტომაშვილი ამ სამკითხველოს გახსნის თაობაზე ასე იგონებს: `მოვკრიფეთ ერთმანეთში შემოწირულობა და შევუდექით ილიას კოშკის შელამაზებას, ძალიან იყო ჩამონგრეული, შევალესინეთ, გავუკეთეთ შუშაბანდი  ყოველ 20 ივლისს ილიას ეზოში ვმართავდით ილიაობას.

 

1938 წლის 2 მაისს გიორგი ლეონიძის ინიციატივით საძირკველი ეყრება ილიას სახლმუზეუმს.

 

1943 წლის 9 ივლისს სახლ-მუზეუმი გადაკეთდა სახელმწიფო მუზეუმად. 

 

1987 წელს მუზეუმის აღდგენა დაემთხვა ილია ჭავჭავაძის დაბადებიდან 150 წლისთავის იუბილეს. ზეიმისათვის მზად იყო სამსართულიანი ნაგებობა  საექსპოზიციო დარბაზი, რომელშიც წარმოდგენილი იყო ილია ჭავჭავაძის ცხოვრებისა და შემოქმედების ამსახველი მონოგრაფიული გამოფენა; აღდგენილ იქნა ჭავჭავაძეების საგვარეულო კოშკი, ილიას მამაპაპეული საცხოვრებელი სახლი, აღსდგა წისქვილი და კახური ეზოყურისათვის დამახასიათებელი ნაგებობანი  სათონე, ბეღელი, მარანი.

 

მუზეუმის ფონდებში თავმოყრილია უნიკალური დოკუმენტები: ილიას ხელნაწერი `მაჭანკალი~, ილიას თხზულებეთა გამოცემები, გაზეთ  ,,ივერიის’’ კომპლექტები, წარმოდგენილია ასევე ჟურნალების _ `კვალი~, კლდე, თეატრი და ცხოვრება, განათლება სხვადასხვა ნომრები, შიო არაგვისპირელის, ზაქარია ჭიჭინაძის, ანასტასია წერეთლის არქივები, ჭავჭავაძეების საგვარეულო ბეჭედი ბეჭედი, გერბი, ჯვარი, ხატი, ოლღა ჭავჭავაძისეული ოქროს საათი, ილიას ყვარლის მამულების რუკა და ა.შ.

 

დღეისათვის ილია ჭავჭავაძის მუზეუმი შემდეგი სახით არის წარმოდგენილი:

სამსართულიანი საექსპოზიციო დარბაზი (არქიტექტორები ქ.კობახიზე, ვ.ჯორბენაძე), სადაც წარმოდგენილია ილია ჭავჭავაძის ცხოვრებისა და შემოქმედების ამსახველი გამოფენა, აგრეთვე, მოთავსებულია ფონდსაცავი, სალექციო დარბაზი.

 

სამსართულიანი საგვარეულო ციხე  ამ კოშკის პირველ სართულზე შეხიზნული ოჯახი სურსათს იმარაგებდა, შუა სართულზე ქალები და ბავშვები იხიზნებოდნენ, მესამე სართული ძირითადად ციხის დამცველთათვის იყო განკუთვნილი. პირველ და მეორე სართულზე მოწყობილია იმდროინდელი იარაღის სახეობანი, რომლითაც კარსმომდგარ მტერს იგერიებდნენ.

 

ერთსართულიანი სამოთახიანი ბინა  აქ იზრდებოდა ილია თერთმეტ წლამდე. ამ სახლში ერთი ოთახი განკუთვნილი იყო საჯალაბოდ, მეორე  სატუმროდ, მესამე  საძინებლად.

აქ წარმოდგენილია საოჯახო მემორიალური ნივთები: ჭურჭლის კარადა, სასადილო მაგიდა, სკამები, ბანქოს და ჭადრაკის სათამაშო მაგიდები. ილიას დედის ხელით ამოქარგული ცხენის ყაჯარი, ხელითნაქარგი საბანი, წიგნების მოძრავი თარო, კედლის სარკე, კომოდი და სხვა.

საექსპოზიციო დარბაზის პირველ ნაწილში წარმოჩენილია ჭავჭავაძეთა გვარის გენეალოგია. უნდა აღინიშნოს, რომ ,,ჭავჭავაძეთა გვარი საისტორიო წყაროებში XV საუკუნიდან, კერძოდ ალექსანდრე დიდის  დროიდან მოიხსენიება. გადმოცემის მიხედვით ილიას წინაპრები ჭავჭავაძიანთ ერთი მთავარი შტო ისტორიული კახეთის მთიულეთის (ერწოთიანეთი ფშავხევსურეთით) მხრიდან უნდა იყვნენ ჩამოსახლებულნი XVI საუკუნის დამდეგს, ლევან პირველის მეფობის დროს. სახელდობრ, 1529 წელს კახეთის ბარში _ ალაზნის გაღმა მხარეში ყვარელ შილდაში და სამშობლოსა და მეფის სამსახურში გამოჩენილი განსაკუთრებული გმირობისა და მამაცობისათვის კახეთის მეფე კონსტანტინე I-ს თავადობაც მათთვის იქ უბოძებია’’. (გ.შარაძე _ `ილია ჭავჭავაძე~ _ ცხოვრება, მოღვაწეობა, შემოქმედება’’ , ტ I, 1987 წელი) 

 

წინანდალი და ყვარელი კახელი თავადების, ჭავჭავაძეების ძირითადი საბინადროა. ილია ყვარლელი ჭავჭავაძეების წარმომადგენელია. მისი პირდაპირი წინაპრები  ოტია, პაპუნა, მამუკა, ფარემუზ, ბესპაზ, და პაატა ჭავჭავაძეები XV XVIII საუკუნეებში თვალსაჩინო პიროვნებები იყვნენ, რითაც ხშირად ამაყობდა ილია.

ილიას პაპა პაატა ბესპაზის ძე ჭავჭავაძე ქართლკახეთის მეფეებთან დაახლოებული პირი ყოფილა. გიორგი XIIს იგი 1800 წელს ბახტრიონიდან გავაზამდე გაღმა მხარის ხუთასისთავადაც დაუნიშნავს.

ილიას მამა  გრიგოლ ჭავჭავაძე პაატა ჭავჭავაძისა და პელაგია ანდრონიკაშვილის მეორე ვაჟი იყო, რომელიც ნიჟეგოროდის დრაგუნთა პოლკში მსახურობდა. რუსეთ-თურქეთის ომში, გრაფ პასკევიჩის სარდლობით, 1828 წლის ივნის-აგვისტოში ყარსის, ახალქალაქისა და ახალციხის აღებისას თავის გამოჩენისათვის ხდება პრაპორჩიკი. 1829 წელს თურქეთთან ომის დამთავრების შემდეგ გრიგოლ ჭავჭავაძე ბრუნდება საქართველოში. 1833 წლის უკვე პორუჩიკის ჩინით სახლდება თავის მამულში  ყვარელში. 

გარკვეული ხნის შემდეგ გრიგოლ ჭავჭავაძე კვლავ სამხედრო სამსახურშია. 1845 წლის დაინიშნა ათასკაციანი კახეთის მილიციის უფროსად, მალე მონაწილეობა მიიღო დიდოეთის დალაშქვრაში. ამ დროს გამოჩენილი სამაგალითო მამაცობისთვის შტაბს-კაპიტნობა უბოძეს. შემდეგ თადარიგშია... 1849-1850 წლებში კი მონაწილეობს დაღესტნის სამხედრო ექსპედიციაში.

 

გრიგოლ ჭავჭავაძე 1832 წელს დაქორწინდა თბილისელ მაგდანა ქრისტეფორეს ასულ ბებურიშვილზე, რომელმაც გათხოვების შემდეგ სახელი შეიცვალა და მარიამი დაირქვა. 

გრიგოლ და მარიამ ჭავჭავაძეებს სულ ექვსი შვილი ჰყავდათ  ოთხი ვაჟი და ორი ასული: კონსტანტინე, ნინო, ილია, ელისაბედი, თეიმურაზი, სვიმონი.

 

ილიას პირველი მასწავლებელი და შთამაგონებელი დედა ყოფილა: დედაჩემმა მშვენივრად იცოდა მაშინდელი ქართული მწერლობა. სულ ზეპირათა ჰქონდა დასწავლული თითქმის ყველა ლექსი და ძველებური მოთხრობა ... საღამოობით დაგვსხამდა ბავშვებს და გვიკითხავდა მოთხრობებსა და ამბებს  წერს თავის ავტობიოგრაფიაში ილია. 

შინაური სწავლების მიღების შემდეგ რვა წლის ილია მიუბარებიათ სოფლის მთავარი დიაკვნისათვის, ვისთანაც გატარებულ სამ წელს წარუშლელი კვალი დაუტოვებია ბავშვზე. მთავარმა ძალიან კარგად იცოდა ქართული  გვესაუბრებოდა მდაბიურად და ბავშვებისთვის ადვილად გასაგები ენით იხსენებდა ილია.

 

თერთმეტი წლის ილია ტოვებს ყვარელს მისი შემდგომი გზა: სწავლა ჰაკეს და კერძო პანსიონში, შემდეგ _ პირველ გიმნაზიაში ... პეტერბურგი ... იქ გატარებული ოთხი წელი ... კვლავ ტიტანური შრომა და მოღვაწეობა. 

`ახალი მოძრაობის წინამორბედი  აღნიშნავდა აკაკი წერეთელი ილიას ცხედართან გამომშვიდობებისას, მაგრამ საწაღმართოსი და არა საუკუღმართოსი, დღეს უკუღმართად მოკლული, ძევს კუბოში ჩვენს წინ და, თითქოს გვეკითხება და ჩვენ,  ქართველებს თავის გასამართლებელი საპასუხოდ ვერამოგვიხერხებია რა... და მეც,  როგორც ქართველს, მწუხარების გარდა, სირცხვილიც ენას მიბამს ... 

შენ კი შენი ქვეყნიური ვალი შეასრულე და განისვენე სამარადისოდ. ამიერიდან ეკუთვნი ისტორიას. შენი საქმეები და ღვაწლი თავის თავად იღაღადებენ. იმათ ჩვეულებრივი მითქმა-მოთქმა ვეღარც არას დააკლებს და ვეღარც რაიმეს მიუმატებს! თუ საქართველოს სიკვდილი არ უწერია, მაშინ იმასთან ერთად შენც უკვდავი იქნები და თუ სასიკვდილოა, როგორც ზოგიერთებს სურთ და ჰგონიათ, მაშინ ნეტავი შენ, რომ მაგ შენი სიკვდილით წინაუსწარ მის სიკვდილს და თვალით ვეღარ ნახავ! როგორც სიცოცხლე ისე სიკვდილი შენი გახდა მიზეზად ხალხის ამოძრავებისა და აჰა, საქართველოს კუთხიდან თავმოყრილნი გეხვევიან გარს!.. და, ვინ იცის, ეგება სიკვდილით მაინც განამტკიცო ის, რასაც შენი სიცოცხლე შესწირე: ერთობას, თანასწორობას, ძმობას და სიყვარულს! მშვიდობით, ძმაო!... საუკუნოდ იყოს ხსენება შენი!...

 

ცალკე თემებადაა დამუშავებული: ილიამოსამართლე და ბანკის ხელმძღვანელი, ილია-ქართული ენის რეფორმატორი, ქართველთა შორის წერაკითხვის გამავრცელებელი საზოგადოებისა და თეატრალური საზოგადოების დამაარსებელი... შემდგომ წიწამურის ავბედითი ტრაგედია.

 

ექსპოზიციის მეორე განყოფილება მთლიანად ეთმობა ილიას მრავალმხრივ შემოქმედებას, რომელიც გამდიდრებულია ფერწერული სურათებითა და ფოტოსურათებით. აქ ვხვდებით ვ.ჯაფარიძის აკვარელს ყვარლის მთებს, ლადო გუდიაშვილის `აჩრდილს, კ.გურულის განდეგილს, ს.მესხის კაკო ყაჩაღს, თ.ყუბანეიშვილის ოთარაანთ ქვრივს, ლ. გუდიაშვილის, დ.ერისთავის, თ.მირზაშვილის მიერ შესრულებულ კაცია ადამიანის ილუსტრაციებს. ცალკე კუთხე აქვს დათმობილი ილიასა და მისი თანამეცხედრის  ოლღა გურამიშვილის ურთიერთობის. საგურამო ილია ჭავჭავაძის მეუღლის ოლღა გურამიშვილის მშობლიური სოფელი ილიას საყვარელი ადგილი იყო. მუზეუმის ფონდშია ილიას თხზულებათა ყველა გამოცემა, ცნობილ ქართველ მკვლევართა შრომები, რომლებიც მის შემოქმედებას ეძღვნება. 

 

ეზო მიდამოს კარგად არის შერწყმული წისქვილი, სასიმინდე და ილიას ბავშვობისდროინდელი ყოფის სხვა დამახასიათებელი მემორიალური ელემენტები..

 

ავსტრიელმა მწერალმა ჰუგო ჰუპერტმა მუზეუმის შთაბეჭდილებათა წიგნში ჩაწერა: მუზეუმი ჭეშმარიტად გვაგრძნობინებს ილია ჭავჭავაძის სულს. ილია ჭავჭავაძე ღირსია მსოფლიო სახელის, როგორც ნამდვილი სახალხო მგოსნისა საქართველოში ქართველთა ეროვნული თავისუფლებისათვის მოძრაობის განმასახიერებელი, რადგან იგი იმავე მწყობრში მიაბიჯებს, სადაც ლუთერი, ლინკოლნი, ლაფარტი, გარიბალდი, ჩერნიშევსკი, პეტეფი, ქრისტო ბოტევი.

 

1987 წლის 25 სექტემბრის საქართველოს ეკლესიის წმიდა სინოდის განჩინება: მისი უწმინდესობისა და უნეტარესობის, სრულიად საქართველოს კათალიკოს პატრიარქისა და მცხეთა-თბილისის მთავარეპისკოპოსის ილია II თავმჯდომარეობით ა.წ. 20 ივლისს შედგა საქართველოს ეკლესიის წმიდა სინოდის სხდომა, რომელმაც ერთხელ კიდევ იმსჯელა ჩვენი ხალხის მიერ უკვე დიდი ხნის წინ წმიდანად შერაცხილის და ღვთის მოღვაწეობის შესახებ და მისი დაბადებიდან 150 წლისთავთან დაკავშირებით მიიღო დადგენილება: 

სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა.

წმიდა სინოდმა განაჩინა:

 

1. ერისა და ეკლესიის წინაშე გაწეული დიდი ღვაწლისათვის ილია ჭავჭავაძე აღიარებულ იქნეს წმიდანად        და ეწოდოს მას წმიდა ილია მართალი.

 

2. მისი ხსენების დღედ დადგინდეს 20 ივლისი.

 

3. დაიწეროს წმიდანისათვის საჭირო ლოცვები.

 

4. შეიქმნეს შარავანდედით მოსილი წმიდა ილიას ხატი.

 

დოკუმენტს ხელს აწერს წმიდა სინოდის თავმჯდომარე, სრულიად საქართველოს კათალიკოსპატრიარქი ილია II

.

წმიდა ილია მართლის (ჭავჭავაძის) ტროპარი:

 

ღვაწლითა და სისხლითა შენითა უდაბნოი იგი მოიმუშაკე და გონებითა ღვთივბრწყინვალითა დაცემულნი კვალად აღგვადგინენ, ჭეშმარიტება სთესე და გვირგვინი უკვდავებისა მოიპოვე. სიმართლისათვის დაითმინე და ზესთა სოფელი დაიმკვიდრე, ძეო ქართვლთა ერისაო, ერისათვის წამებულო, წმიდაო ილია მართალო, ყოვლადდიდებულო, ევედრე ქრისტესა ღმერთსა, ძმათა შენთათვის შეწყალებად სულთა ჩვენთათვის.