სამთავისის XI ს-ის გუმბათოვანი ტაძარი მდებარეობს კასპის რაიონის სოფ. სამთავისში (თვით ტაძრის ერთი წარწერა მშენებლობის დასრულებას 1030 წლით ათარიღებს). სამთავისი საეპისკოპოსო ტაძარია. ის აშენდა იმ ადგილზე, სადაც VI ს-ში წმ. ასურელმა მამამ ისიდორე სამთავნელმა ააგო პირველი ტაძარი.

კომპლექსი გარშემორტყმულია გალავნით, რომლის შიგნით, გარდა მთავარი ტაძრისა, მდებარეობს ეპისკოპოსის სასახლის ნაშთები და სამრეკლო (XVII ს.). ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადის წარწერაში იხსენიება ტაძრის მაშენებელი და პირველ ეპისკოპოსი ილარიონ ყანჩაელი. XV ს-ში ძლიერ დაზიანებული ტაძარი საფუძვლიანად შეაკეთეს. რესტავრაცია ჩაუტარდა მას XIX ს-შიც. ტაძრის ინტერიერში ფრესკული მხატვრობა მხოლოდ საკურთხეველშია შემორჩენილი. სამთავისი მდიდარია ჩუქურთმებით, დეკორატიული კომპოზიციით. სამთავისი ითვლება ქართული ხუროთმოძღვრების ახალი ეტაპის დასაწყისად, რომელიც განვითარდა XII-XIII სს-ის ქართულ საეკლესიო არქიტექტურაში. 

 

ატენის სიონი მდებარეობს ქ. გორიდან 12 კმ-ში, სო­ფელ ატენთან, მდინარე ტანის მარცხენა ნაპირზე, გზის პირას. ტაძარი VIII ს-ის ტეტრაკონქის ტიპის ჯვარ-გუმბათოვანი ნაგებობაა (24X19 მ., სიმაღლე 22 მ.), ნაგებია მომწვანო-მონაცრისფრო ქვიშაქვის თლილი კვადრებით. ატენის სიონის ტაძრის კედლებ­ზე შემორჩენილია სხვადასხვა დროის ქართული ასომთავრული უნიკალური წარწერები და მინაწერები, რომ­ლებშიც მოხსენიებული არიან ისტორიული და სხვა პირები, მოცემულია თარიღები და ცნობები. წარ­წერები საყურადღებოა ენისა და დამწერლობის თვალსაზრისითაც. ტაძრის ინტერიერი მთლიანად მოიხატა XI საკუნის II ნახევარში. წერის მანერის და ტექნიკური ხერხების მიხედვით გაირჩევა რამდენიმე მხატვრის ხელი.