მდებარეობს მდინარე ყვირილის ორივე მხარეს. ჩრდილოეთით ესაზღვრება სატყეო მეურნეობის ტყის უზარმაზარი მასივი, მდინარე შუშისა და კვანტისწყლის ხეობები, ჭალის თემის სოფელი ღონა ტყის ზოლით. სამხრეთით _ მდინარე ყვირილის ხეობა და ჭალის თემის  სოფელი სპეთი. დასავლეთით _ ჭალის თემის  სოფელი ღონა. აღმოსავლეთით კი _ ჭალის თემის  სოფელი დრბო და დარყა. სოფელი ჩრდილოეთიდან-სამხრეთისაკენ საშუალოდ (ტყის ზოლის ჩათვლით) 4-4,5 კმ_ზე ვრცელდება, ხოლო დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ 3-4 კმ-ზე, სოფელში ზღვის დონიდან მაქსიმალური წერტილია_უკიდურესი ჩრდილოეთით (შემაღლებული გორა) 850 მეტრი, ხოლო მინიმალური წერტილია მდინარე ყვირილის მარჯვენა ნაპირას,  ზღვის დონიდან 528 მეტრი. სოფლის ცენტრის სიმაღლე  ზ.დ. 550 მეტრია.

,,ჭალა~ სულხან_საბა ორბელიანის განმარტებით წყლის პირ, ნაყოფიერ ადგილს ნიშნავს. რასაც ადასტურებს მდინარის სანაპიროს ნაყოფიერი დაბლობები. ჭალის ტერასა, ხეობის ძირის ნაწილი, რომელიც წყალდიდობის დროს წყლით იფარება. ჭალის ზედაპირი უსწორმასწოროა; მდინარის გადაკეტილი კლაკნილებისა და ტოტების ნარჩენებს სერები ენაცვლება. ჭალა შედგება 3 ნაწილისაგან: კალაპოტისპირა, რომელიც ყველაზე მაღალია და მსხვილი ალუვიონით არის აგებული, ცენტრალური, რომელიც უფრო დაბალია და შედარებით მცირე ზომის ნატანით არის აგებული და ტერასისპირა ნაწილი, რომელიც ყველაზე დაბალია, დაჭაობებულია და მოლამული. ჭალის ნიადაგი მდიდარია ორგანული ნივთიერებით და ძალიან ნოყიერია. ჭალა, ჩვეულებრივ, ტყითა და ბუჩქნარით არის შემოსილი, კულტურული ათვისების შედეგად იყენებენ საძოვრებად.

საქართველოში სულ 6 სოფელი ჭალა, რომლებიც აგრეთვე მდებარეობენ: გულრიფშის, ლანჩხუთის, ოზურგეთის, ონისა და შუახევის მუნიციპალიტეტებში.

სოფელი ჭალა არის ჭალის თემის ცენტრი, რომელშიც შედიან  სოფლები: საკოხია, ღონა, დრბო, დარყა, სპეთი, ჯრია, ჭურნალი, პერევი, სინაგური, ჯალაბეთი, თედელეთი, ზედა და ქვედა ქარძმანი, ტბეთი, ხახიეთი. სოფელი ჭალა საჩხერეს დაშორებულია 10 კმ-ით, სოფელში ცხოვრობს 310 კომლი 1042 სული მაცხოვრებლით, მოედინება მდინარე ყვირილა, რომელიც ორ ნაწილად ყოფს სოფელს, მეორე მდინარეა ყვირილის მარჯვენა შენაკადი შუშა. სოფლის მეურნეობის დარგებია: მემინდვრეობა, მევენახეობა და მეფუტკრეობა.

მდ. ყვირილას აუზში ადამიანი პალეოლითის ხანიდან ცხოვრობდა. სოფ.ჭალის ტერიტორია თავისი ხელსაყრელი ბუნებრივი პირობების გამო, გამონაკლისი რომ არ ყოფილა ამას ადასტურებს სამეურნეო სამუშაოების დროს ნაპოვნი სამუშაო იარაღები. ცხოვრება ამ ტერიტორიაზე არ წყდება, არც ბრინჯაოს ხანაში და თითქმის უწყვეტად მოდის დღემდე. საჩხერის ცენტრსა და საირხეში წარმოებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგები ადასტურებენ, რომ ეს რაიონი აქტიურად თანამშრომლობდა შავიზღვისპირა ბერძნულ კოლონიებთან. VIII ს. ამ ტერიტორიაზე ვრცელდებოდა აფხაზთა მეფეების ხელისუფლება, რასაც ადასტურებს სოფელ ჭალის ახლოს მდებარე სოფ.ეხვევის ღვთისმშობლის ეკლესიის ერთ-ერთ კედელზე არსებული IX ს. წარწერა: "ქრისტე შეიწყალე ლევან გიორგი", როგორც ჩანს პირველად IX ს-ში აუგიათ აღნიშნული ძეგლი, შემდეგ კი XI ს-ში ახლად აგებული ტაძრის კედელში ძველი წარწერაც ჩაუყოლებიათ. აღნიშნულ წარწერაში იხსენიებიან ლეონ მეორე, აფხაზეთის მეფე და მისი შვილიშვილი გიორგი. ამ უკანასკნელს ამ მხარის მმართველად (ჩიხის ერისთავად) დაუდგენია თავისი ნათესავი ტინენი. თამარ მეფის დროს ეს ტერიტორია შედიოდა რაჭის საერისთაოში და მას განაგებდა კახაბერ I. აღმოსავლეთ საქართველოსთან სიახლოვის გამო, ქართველი მეფეები ამ ტერიტორიას იყენბდნენ გადასასვლელად. ხშირად ისადგურებდნენ აქ ჯარით. დავით აღმაშენებელს კი ამ გზით გადაუყვანია აღმოსავლეთ საქართველოში ყივჩაღები. სოფელ ჭალის ცენტრალური ტერიტორია მოგვიანო პერიოდშია დასახლებული.

ლეგენდის მიხედვით ძველ დროში მოსახლეობა, მაღლა ტყეში ცხოვრობდა და თავს ნადირობითა და მეცხოველეობით ირჩენდა. ერთხელ ნადირობისას აქაურ მონადირეებს ნადირი დაუჭრიათ, მსუბუქად დაჭრილი ცხოველი გამოქცევიათ, გაქცეულ ნადირს მონადირეები დადევნებიან, ფერდობში დასწევიან, მოუკლავსთ და დასასვენებლად დამსხდარან, თან მიდამოსათვის გადმოუხედავთ. მდინარე მწვანეში იყო ჩაფლული, ადგილმდებარეობა ძალიან მოსწონებიათ და უთქვამთ: "რა მშვენიერი ჭალააო" ამის შემდეგ ხალხმა იწყო ბარად ჩამოსვლა და მდინარის ნაპირებთან ახლოს დასახლება, გამრავლდა მოსახლეობა, გაშენდა სოფელი რომელსაც ჭალა ეწოდა. ხალხი რომ დიდხანს, მაღლობზე ცხოვრობდა, ამას ადასტურებს ტოპონიმიკაც ჭიტაეთი, დავაეთი, დომურეთი, სხეპრისძირი, ვაკეწვერი, მთაწმინდა და მრავალი დასახელებები იმ ტერიტორიებისა რომელნიც ჭალის შემადგენლობაში შედიან და დღეისათვის ნასოფლარებს წარმოადგენენ. მაღლობზე მოსახლეობის ცხოვრებას განაპირობებდა არა მხოლოდ მეურნეობის ტიპი, არამედ ის, რომ მაღლობზე არსებობდა თავდაცვის ხელსაყრელი პირობები. ძნელად მისავალი ადგილების ტყეების გამო, ეს მიდამოები მნიშვნელოვანი სტრატეგიული ობიექტი და საიმედო სახიზარი უნდა ყოფილიყო მტრის შემოსევები კი იშვიათობა როდი იყო. გადმოცემის თანახმად აქ უთარეშიათ ჯალალედინისა და თემურ ლენგის ურდოებს. უცხო არ ყოფილა ამ მიდამოებისათვის ჩრდილო კავკასიელთა თარეშიც. მაგალითად ლეკთა ხშირ "სტუმრობას" ადასტურებს სოფლად გავრცელებული ორი გადმოცემა: ერთხელ სოფლელები, თავისიანებს ჩამორჩენილ ლეკს გადაჰყრიან, ლეკს შეშინებია და როგორც იმერლები იტყვიან აფხორილა, ამის შემდეგ ამ ადგილს იფხორა ეწოდა (ადგილი რომელიც სოფ. ჭალის შემადგენლობაში შედის.)

1502 წ. აბაშ აბაშიძეს, გარდაცვლილი მეუღლის კეკლუცის მოსახსენებლად აუგია ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია. მდინარე შუშის ხეობაში შემორჩენილია ძველი ეკლესიის ნანგრევები ჭიტაეთის, დავაეთის, პანისურის ნასოფლარებში, აქვე მდინარის პირას არსებულ მთაზეა ,,უსახელო ციხე’’. ჭალაში მდინარე შუშის ხეობაში, სატიტედ წოდებულ უბანში არის სატიტეს ციხე,  ერთხანს ამ ციხეში მდგარა თათართა ჯარი. სოფელი ამ მხარეს ქალს და ბავშვს ვერ უშვებდა საქონლის გასარეკად, მეციხოვნეები შეურაცყოფას აყენებდნენ მათ. სოფელი საგონებელში იყო ჩავარდნილი, მაგრამ ვერაფერი ეღონათ. ერთხელ ერთმა სოფლელმა ახალგაზრდამ ქალებს უთხრა: გაედენათ საქონელი და "თქვენი დაცვა ჩემს კისერზე იყოსო" ახლგაზრდა სატიტის ციხის მოპირდაპირედ, შუშისციხის სერზე ჩასაფრებულა, ეს ადგილი ტყით ყოფილა დაფარული. გაუდენიათ ქალებს საქონელი, ციხის გალავანზე მყოფ ციხისთავს ქალებისთვის შეურაცყოფა მიუყენებია, ახალგაზრდას მშვილდისრით გაუგმირია ციხისთავი და ფრიალით გადმოუშვია ზემოდან. შემდეგ კი ქალებს აკიდებული მეციხოვნეები ისე ამოუხოცავს, გონზე მოსვლაც კი არ უცდია. სოფელი აღფრთოვანებულა ამ ახალგაზრდის მოხერხებით, მეციხოვნეები ვეღარ ბედავდნენ მოსახლეობის შეწუხებას. მღვდელი ყოველი წირვისას იხსენებდა ახალგაზრდას და მის ოჯახს. ეს ამბავი მეფის ყურამდეც მისულა, მას ახალგაზრდა თავისთან დაუბარებია, მაშინ მეფეს უბრძანებია, რომ ამ კაცის გვარისათვის მიშველიძეები ეწოდებიათ. ამ გვარის შვილები დღესაც მრავლად არიან ჭალაში.

 იოანე ბატონიშვილი ამ აბაშიძის გვარის შესახებ წერს: "ესენი არიან ადგილით აბაშით, რომელნი არის ჩინებული გვარი მისი ჟამი ხანი, ამის წინაპარნი დარჩნენ დროსა მეფისა არჩილისასა, მურვან ყრუს შემოსევის დროს. ოდეს ააოხრა მურვან ყრუმ საქართველო და იმერეთი, დაიპყრო ოდიშიცა, მიიწია აფხაზეთს და ებრძოლა ანაკოფთ მყოფთ. მურვან ყრუ რომ მოვიდა მაშინ დარჩა აბაშური ბეგის შვილი, რომელიც აღზარდა არჩილ მეფემ და უბოძა თავადობა." აბაშიძეები ჯერ ეტყობა აბაშაში მკვიდრობდნენ. სიტყვა "აბაში" არაბულად წინამძღოლს ნიშნავს, ე. ი. ის კაცი მაღალ ჩინოსანი არაბი უნდა ყოფილიყო. მოგვიანებით აბაშიძეებს სამგან ჰქონდათ რეზიდენცია; სათავადო სახლი კაცხში, უბისასა და ჭალაში. მათ მრავალი ციხე და მონასტერი ეკუთვნოდათ. აბაშიძეთა სათავადო იმერეთში უნდა ჩამოყალიბებულიყო, აქედან ისინი აქტიურად სჩანან ისტორიულ სარბიელზე. ჭალელი აბაშ აბაშიძე მოხსენიებულია 1488 წ. სიგელში. მას ჰქონია სასახლე საძვალე და კარის ეკლესია, თუმცა ჭალაში აბაშიძეები უფრო ადრე ჩანან მოსულები. აბაშიძეთა გვარის იყო, იმერეთის მეფე გიორგი V (1701-1709წ).

 აბაშიძეთა შეწევნით მრავალ კულტურულ აღმშენებლობას ჩაეყარა საფუძველი, ამ სახელგანთქმულ გვარს ჭალაში ბევრი სახელგანთქმული ადამიანი და მეფე სტუმრობდა. ანტონ აბაშიძისა და ქეთინო აბაშიძის სახლებში სტუმრად ყოფილა "ვეფხისტყაოსნის" ინგლისურად მთარგმნელი მარჯორი უორდროპი, რომელიც აღფრთოვანებული იყო მაშინდელი ჭალელი ინტელიგენციის განათლებითა და კულტურით. ქეთინო აბაშიძის სახლში სტუმრობდა ასევე აკაკი წერეთელი. მისი ნაჩუქარი ვერცხლის კოვზი ქეთინო აბაშიძემ სხვიტორის მუზეუმს გადასცა. მისსავე ეზოში არის გადაღებული კადრები ფილმიდან "სამანიშვილის დედინაცვალი".

 ცნობილია რომ სოლომონ II სტუმრობდა იოველ აბაშიძის სახლში. ამ ოჯახში ყოფილა ციხე, რომლის შიგნით ყოფილა სათავსოები, ალყის შემთხვევაში შეხიზნულ მოსახლეობას რომ თავი გაეტანა, მათ შორის ყოფილა 365 ფუთიან ჭური. ეს ჭური და ციხის ერთი კედელი დღესაც შემორჩენილია. რუსეთის ბატონობის დროს კი ამ ოჯახს ყოველწლიურად ერთსა და იმავე დღეს სტუმრობდა ქუთაისის გუბერნატორი თავისი ამალით, ამ დროს ამ უზარმაზარი ჭურის ღვინო მთლიანად ისმებოდა. სოფელ ჭალას დღესაც ამშვენებს სახლი, თავისი განსაკუთრებული სილამაზითა და გამორჩეული წარსულით, სადაც ერთ დროს ცხოვრობდა ღენტორ აბაშიძის ოჯახი. აქ იკრიბებოდნენ იმ დროინდელი ინტელიგენციის წარმომადგენლები, ცნობილია რომ ამ ოჯახის ნათლია და ხშირი სტუმარი იყო აკაკი წერეთელი, აქ უცხოვრია ინგლისელ მეცენატს ჩემბერსს. როდესაც ღენტორ აბაშიძე გარდაიცვალა ჩემბერსმა დიდი პატივისცემისა და მეგობრობის ნიშნად სპეციალურად დაამზადებინა იტალიაში ანგელოზის თეთრი მარმარილოს ქანდაკება და უძღვნა მის საფლავს. რომელიც დღესაც აღაფრთოვანებს მნახველს. ქანდაკებას თან სდევს წარწერა რომლის ავტორი არის აკაკი წერეთელი. წარწერის სტრიქონების პირველი ასოებით ვერტიკალურად იკითხება ღენტორ აბაშიძის სახელი და გვარი.

თავის დროზე აქაური ძეგლები გულდასმით დაათვალიერეს და აღწერა გიორგი წერეთელმა. მას შემდეგ ბევრი ძეგლი დაზიანდა და სანახევროდ დაინგრა კიდეც, ამიტომ გიორგი წერეთლისეული აღწერა ბევრი მათგანის არის უნიკალური და ამ ძეგლთა აღდგენისთვის საუკეთესო საშუალება. აი როგორ აღწერს იგი ჭალის მახლობელ სოფლის დარყის ჭაბუკმთის ტაძარს: ჭაბუკმთის ტაძრის აფსიდის თაღის კედლებში ვნახულობთ უძველეს საგალობლებს, საკურთხევლის ნაწილი ამაღლებულია დანარჩენზე სამი საფეხურით. კანკელს აქვს მხოლოდ ერთი სამეფო შესასვლელი და შედგება ოთხკუთხა დაბალი პლიტებისაგან, მათზე ამოკვეთილი ჯვრებით რომელთა ქვეშ გამოქანდაკებულია ხელები, რომელზედაც სხედან მტრედები პლიტების თავზე მოწყობილია სამ-სამი თაღი ექვსქიმიან სვეტებზე სახურავი გადმოხურულია ძველი კრამიტით, კარების ორივე მხარეზე მრავალი სვეტებია ბურთის სახის სვეტისთავებით, კანკელის სიმაღლე 1.2 მეტრია. მის სახურავზე თიხისაგან გამოძერწილია ვერძის თავები, რომლის კორპუსზე გადიოდა ფოლადის მავთული, რომელზედაც ლამპებს ჰკიდებდენ. კანკელის წინ არის ათქიმიანი კვარცხლბეგი დაყრდნობილი ფოლადის ბაზაზე. კვარცხლბეგის სიმაღლეა 1.25 მეტრი, ყოველ მათგანზე აღმართულია ხის ჯვარი, ოდესღაც ძვირფასი და პატიოსანი ქვებით შემოჭედილი. ამ ტაძარში მოვაგროვე: ვერძის ფიგურა, კანკელის სახურავის კრამიტი, იასპის ქვის მძივი, რკინის ისარი, ცემენტის ბარელიეფური თაღი,როგორც ჩანს წითლად შეღებილი, კანკელის სვეტები და გათლილი ქვა ბეჭდისათვის. ტაძრის ქვეშ არის საგვარეულო აკლდამები. ჭაბუკმთის ტაძარი ერთ-ერთი უძველესი ძეგლია ამ მხარეში, რომელიც აგებულია 786-860 წწ..

უძვირფასეს ცნობას გვაწვდის გიორგი წერეთელი აწ თითქმის დანგრეული ლომაურიძეების სალოცავის შესახებ. რომელიც აგებულია მთაწმინდად წოდებულ ადგილას, ყვირილის მარჯვენა სანაპიროზე მდინარიდან 2,5 კმ-ში. გიორგი წერეთელი წერს: "გარეგნულად იგი მოგვაგონებს წარმართთა ტაძარს, გადაკეთებულს ქრისტიანულ სამლოცველოდ. სამლოცველოს ნეფი 3 მ. სიგრძისაა და 2,7 მ. სიგანისა. კანკელი ისეთივეა როგორც ჭაბუკ მთაში, იმ განსხვავებით, რომ კანკელის მთაზე ორი სვეტია, სამეფოს შესასვლელიდან მარჯვენა და მარცხენა მხარეს, რომელიც ალბათ გამოყენებული იყო ჯვრების კვარცხლბეგად. აქვე არის ტრაპეზი, (თავის დროზე ეს მამათა მონასტერი იყო) ტაძარი აგებულია ძველი კირქვის მსხვილი და მასიური პლიტებით. სამლოცველოში ერთადერთი კარებია დასავლეთის მხრიდან რკინით მოჭედილი. ტაძრის კედლები, როგორც ჩანს, დაფარული იყო ფრესკული წარწერით.

მდინარე ყვირილას ხეობაში, მის მარჯვენა მხარეს დგას ქართული ხუროთმოძღვრების მშვენიერი ძეგლი, აბაშიძეების შუა საუკუნების მცირე ზომის ეკლესია. ტაძარი დაფარულია ფრესკებით, რაც სახურავის დაზიანების შემდეგ ჩამონადენმა წყალმა დააზიანა. აღმოსავლეთის მხარეს არის სარკმელი. ჩრდილო კედელზე იკოთხება წარწერები და ჩანს აბაშიძეების გამოსახულებები მთლიანი ტანით. აბაშ აბაშიძის ეკლესიის აღმშენებლის, მისი მეუღლის დადიანის ქალიშვილისა, აბაშას ძისა- ლომინ აბაშიძის, მისი მეუღლის რაჭის ერისთავის კახაბერ III-ის შთამომავლის საწვერელა ჩიჟავაძის ქალიშვილის კეკლუცასი, ძმა იანიკოსთან და შერმაზან აბაშიძესთან ერთად." ტაძარი მოქმედია. წმ. გიორგის ეკლესიიდან 700 მ-ის დაცილებით, მასვე აუშენებია დრბოში ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია, იქ აბაშიძეთა ერთი შტოს განსასვენებელია დღესაც. ეს შენობა მიწისძვრამ სანახევროდ დაანგრია. აღმოსავლეთის კედელზე შესასვლელ კართან გადარჩენილია წარწერა: “წმინდა სახელითა ღვთისა მეოხებითა, ყოვლად წმინდა ღვთისმშობლისათა მე, აბაშიძე აბაშმა აღვაშენე საყდარი ესე სულისათვის მეუღლისა ჩემისა და ჩიჟავაძის ასულის კეკლუცასთვის, რათა მეოხ და მფარველ ექმენ დღესა მას დიდსა განკითხვისასა აღეშენა ქ.კ. ნ. ჟ. ეწ. ქრისტე შეიწყალე კალატოზი ხატელიშვილი და მონა მლოცველი გიორგი”. ღვთის სადიდებლად სოფელ სპეთში, მაღალ მთაზე აღმართულია მაცხოვრის სახელობის ეკლესია, მისი აღმშენებლის ვინაობა უცნობია. ზედა მაცხოვარი მიეკუთვნება X-XI საუკუნეებში გავრცელებულ დარბაზულ ეკლესიათა ჯგუფს, რომელთა გეგმით ნახევარწრიული აფსიდი გარედან სწორკუთხედშია მოქცეული. განსაკუთრებით საყურადღებოა კანკელი, რომლის ორიგინალი ინახება მუზეუმში, ხოლო ეკლესიაში არის მისი ასლი. ამ კანკელის ასლი არის ასევე სვეტიცხოველში. სპეთის კანკელი შეიქმნა ჩვენი სახელგანთქმული პოეტის მუხრან მაჭავარიანის შთაგონების წყაროდ. “ ვინც ყრუ ადგილას გამოძერწა კანკელი სპეთის, ვინ იქნებოდა ჭეშმარიტი ოსტატის მეტი მეტად საინტერესო გადმოცემა არსებობს ამ ეკლესიის მშენებლობის შესახებ. სპეთში არის ადგილი რომელსაც ქვისათხარს უწოდებენ , სადაც განსაკუთრებული სიდიდის ქვებია , აქ უჭრიათ ეკლესიის ასაგები ლოდები და ხელიდან ხელში დიდი გაჭირვებით გადაუციათ ერთმანეთისთვის . უხუცესნი მოგვითხრობენ, რომ ეკლესიის შენებისას ერთ მუშას ლოდი ხელიდან დასცურებია და სოფლის შუაგულში გაჩერებულა. ამ ადგილისათვის რატომღაც “ხატიკაკალი” უწოდებიათ, წმინდა სალოცავადაც უკურთხებიათ. ეს ადგილი დღესაც დაცულია უზარმაზარი ლოდით, რომლის წინაშეც თავი დაუხრია კაკლის ხეს. მაცხოვარმა უამრავ ისტორიულ ქარტეხილს გაუძლო, ეს ალბათ იმის დამსახურებაა, რომ იგი აგებულია ოქროს კვეთით. მისი სიგანე 6,5 მეტრია, სიგრძე კი 11 მ (6,5:11=0,6,) რაც ოქროს კვეთის შეფარდებაა. იგივე შეიძლება ითქვას აბაშიძეების წმ. გიორგის სალოცავზე, მისი სიგანე 3 მ-ია, ხოლო სიგრძე 5 მ-ი (3:5=0,6.) ჭალას ჰქონდა ციხე გალავანიც, რომლის ნაშთები დღესაც არის შემორჩენილი, მას შუშის ციხეს ეძახიან, შემორჩენილია დაბლა სათვალთვალო კოშკი და ზედა ციხე, რომლებიც ერთ კომპლექსს წარმოადგენენ. უფრო დაბლა აბაშიძეთა კარმიდამოში ყოფილა დაბლა ციხეც, მისი ერთი კედელი დღესაც არის შემორჩენილი. ციხის გალავნის შიგნით დღესაც დაცულია 365 ფუთიანი ჭური, რომელსაც ალყის დროს ხარჯობდნენ. ეს ციხეები ერთმანეთისგან მოშორებით დგას, მაგრამ თავის დროზე შესაძლოა ერთმანეთს უკავშირდებოდნენ კიდეც. მდ. “შუშის” აყოლებაზე სატიტედ წოდებულ ადგილას არისკიდევ ერთი ციხის ნაშთები, ამ ციხეში ოდესღაც მდგარა თათართა ჯარი.

საგანმანათლებლო ტრადიციებით სოფელი ადრიდანვე განთქმული იყო. ამას ხელი შეუჭყო აბაშიძეთა გვარის აქ დამკვიდრებამ, გარდა ამისა განათლების კერებს წარმოადგენდნენ აქ არსებული ეკლესია მონასტრები. 1885 წელს სამზიარის ხის ეკლესიაში წარმოშობით არგვეთელ მღვდელს გიგა კურცხალიას გაუხსნია სამრევლო სკოლა, რომელიც ბოლშევიკებს დაუხურიათ შემდეგ სწავლა მიმდინარეობდა თავადთა სახლებში და სამკითხველოებში. 1937 წელს ხის რამოდენიმე დანგრეული ეკლესიისგან აუშენებიათ სკოლის გრძელური შენობა, ამ სკოლის დირექტორი ყოფილა ლადიკო ბარათაშვილი, ამ სკოლაში ასწავლიდა დიდი ქართველი მათემატიკოსი, აკადემიკოსი, ანდრია ბიწაძე, ეს სკოლა 1943 წ. დაიწვა, რასაც ეკლესიების დანგრევით უკმაყოფილო მოსახლეობა წინასწარმეტყველებდა კიდეც. სკოლა კვლავ აუგიათ 1950 წ.ს, ხოლო მიწისძვრის შემდეგ კვლავ ააშენეს. 2006-2007 სასწავლო წლებში სკოლა გარემონტდა და დაემატა სააქტო და სპორტული დარბაზი და ბიბლიოთეკა.

სოფელში არსებობს ბარიტის საბადო და ტუფი, მინერალური სამკურნალო წყალი ,,ბრილი’’, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა იყენებს კუჭ_ნაწლავის დაავადებათა სამკურნალოდ, აგრეთვე არის გოგირდოვანი წყალი ,,ჭიტაეთის აბანოს~ სახელწოდებით. მას მოსახ-ლეობა იყენებს რადიკულიტით, რევმატიზმითა და მარილებით დაავადების სამკურნალოდ. ზაფხულის პერიოდში ჭიტაეთის აბანოზე მოსახლეობა კარვებში ცხოვრობს და პრიმიტიული წესით ეწევა მკურნალობას. მდ. “ყვირილას” სოფელ ჭალაში უერთდება მდინარეები: “დარყულა” “ შუშა” და “კინთუა”.

მდინარე ყვირილაზე სოფელში აშენებულია ოთხი წისქვილი, სადაც ფქვილად მუშავდება მარცვლოვანი კულტურები: სიმინდი, ხორბალი, შვრია, ქერი. ელექტროენერგიის კრიზისის პერიოდში მდინარე ყვირილაზე ააგეს მიკროჰიდრო-ელექტროსადგურები, რომლებიც სოფელში უბნების მიხედვით რამდენიმე ათეულ ოჯახს აკმაყოფილებდა. მინერალური წყლებიდან ჭალაში ცნობილია  “ბრილისა” და “ჭიტაეთის”  წყლები, რომლებიც არაერთგზის გამოუყენებია და ამჟამადაც იყენებს სოფლის მოსახლეობა. აღნიშნული სამკურნალო წყლების განსაკუთრებულ თვისებებზე ყვებიან და დაბეჯითებით მოგვითხრობენ სოფლის უხუცესები (მ.ჭიტაძე, თ მიშველიძე და სხვ.) ზოგი მათგანი ამბობს, რომ ,,ეს წყლები 9-თავ ავადმყოფობას შველისო” (ს. მიშველიძე) განსაკუთრებით კი რევმატიზმს, მარილების და კუჭ-ნაწლავით დაავადებულთათვის არის საუკეთესო. 90-იან წლების ლაბორატორიული დასკვნებით მოცემული ფორმულირებული შედეგების მიხედვით ”ბრილისა” და “ჭიტაეთის” წყლები ჩვეულებრივი წყლებია.

წიაღისეული სიმდიდრეებიდან სოფლის ტერიტორიაზე არსებობს: ბარიტი, რომელიც მდინარე შუშის ტერიტორიაზე გვხვდება. საბადოს ჰქონდა სამრეწველო მნიშვნელობა. იგი შეიცავს კალციტს. სოფლის ტერიტორიაზე გვხვდება აგრეთვე სამშენებლო ქვები, ქვიშა, კერამიკული თიხები, ქვანახშირი, და ნავთობი. ჩვენი სოფლის ბევრი ადგილი ცნობილია მიწისქვეშა წყლებით, ქიმიური შედგენილობის მიხედვით: გოგირდოვანი, კირიანი, რკინის შემცველი წყაროები მდინარე შუშის ხეობაში.

ავტორი: გიორგი დვალაშვილი

ყველა უფლება დაცულია