მდებარეობს ჭიათურის პლატოზე, მდინარე ყვირილის მარცხენა მხარეს, მდინარე იმერეთის ფრონის სათავეში. ჩრდილოეთით ესაზღვრება  სოფელი მერჯევი. სამხრეთით _ სოფელი კორბოული, ხოლო სამხრეთ_დასავლეთ ნაწილში ჯალაურთის თემის სოფელი მოძვი. დასავლეთით საირხის თემის სოფელი ჭორვილა. აღმოსავლეთით _ მდინარე ლაშურას ხეობა,  სოფლები: მახათაური და შალაური.

სოფლის ყველაზე დაბალი ადგილია ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, მდინარე საირხულას ხეობაში, ზ.დ. 595 მეტრი, ხოლო უმაღლესი ადგილია, უკიდურესი სამხრეთი ნაწილი, სოფელ კორბოულთან ზ.დ. 880 მეტრი. ცენტრის სიმაღლე ზ.დ. 710 მეტრია.

გორისა დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ ვრცელდება საშუალოდ 4-4,5 კმ-ზე, ხოლო, ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ დაახლოებით 7კმ-ზე.

სოფლის სახელწოდების შესახებ არსებობს ერთი ვერსია, რომლის მიხედვითაც სახელწოდება უნდა შეესაბამებოდეს მის გეოგრაფიულ მდებარეობას, გორაკ-ბორცვებზე განლაგებას.

გორისა არის გორისის თემის ცენტრი, შედის შემდეგი სოფლები: გორისა და გამოღმა არგვეთი. (მთლიანად თემის ფართობი 1393 ჰექტარია, ცხოვრობს, 845 კომლი, 2039 სული მცხოვრები) სოფელ გორისაში ცხოვრობს 470 კომლი, 1278 სული მცხოვრებით. გავრცელებული გვარებია: კერესელიძე (გავრცელებული გვარია ონის, თერჯოლისა და ლანჩხუთის რაიონში. უნდა მომდინარეობდეს სახელიდან კერა, კერე. სოფელ ბოგვში ალგეთისპირა ერთ-ერთ ბაღს ახლაც ეძახიან “კერესელიძეების ბაღს”. იტყვიან “კერესელიძეების წისქვილსაც”, რომელიც აღარ ფუნქციონირებს, რადგან შეცვალა სოფ. ჯორჯიაშვილში აგებულმა ელექტროწისქვილმა. ეს წისქვილი საუკუნეზე მეტხანს ემსახურებოდა ბოგვსა და მის ახლომახლო სოფლებს. არის კერესელიძეების სახლიც, მაგრამ ამ სახლს თავისი პირვანდელი მფლობელის სახელი ვერ შერჩა, სახლის ხსოვნამ მისი უკანასკნელი მფლობელის საგინაშვილის სახელი შემოინახა. გვარის წარმოშობის ფუძედ მიჩნეულია კერა, რომელიც საკუთარ სახელადაცაა ქცეული. 1840 წლის აღწერით, კერესელიძეები რაჭაში მოიხსენიებიან შემდეგ სოფლებში: ბარი, ბოყვა, გორი, კრიხი, პიპილეთი, სადბელი, ფარავნე, ქვედა შავრა, ღადიში, ბარდომეთი, წესი. ბარსა და პიპილეთში იყვნენ სახელმწიფო გლეხები; ბოყვაში, გორში, კრიხში, ღადიშსა და ბარდომეთში კი – საბატონო გლეხები. ასევე, ფარავნეში და სადბელში – საეკლესიო გლეხები. საქართველოში 3 053 კერესელიძე ცხოვრობს: თბილისში – 1 501, ამბროლაურში – 237, გორში – 166. არიან სხვაგანაც). მაისურაძე (მაისურაძეთა გვარი ერთ-ერთი მრავალრიცხოვანია საქართველოში. ამჟამად მაისურაძეები სახლობენ თბილისში, რუსთავში, ონის რაიონში, გორში, კახეთში, მესხეთში ყაზბეგსა და ბორჯომში. მეცნიერთა ნაწილის ვარაუდით, მაისურაძეთა ფუძე იყო სამხრეთ საქართველო. სიტყვა “მაისური” არაბულად წყლის მძებნელ ადამიანს ჰქვია. უხსოვარი დროიდან არაბეთში წყლის მძებნელის პროფესია არსებობდა. არსენიძე (გვარის ფუძეა საკუთარი სახელი არსენი. ამ სახელიდანაა წარმოქმნილი გვარები:  არსენიშვილი, არსენაძე, არსენაიძე, არსენაშვილი. სოფელ ბართაში მცხოვრებმა არსენიძემ, რომელიც გელათის დეკანოზი იყო, ხახულის ღვთისმშობელს შესწირა ხელისძეული ნასყიდი მამული. საქართველოში 1 074 არსენიძე ცხოვრობს: ქუთაისში – 402, ტყიბულში – 368, თბილისში – 123. არიან სხვაგანაც. გავრცელებული გავრებია: ბერიშვილი, წერეთელი, შეყლაშვილი, ზაქაშვილი, აბუთიძე, აბდუშელიშვილი, ბარბაქაძე, აჭარაძე, ნასარიძე, გომართელი, დონაძე, კევლიშვილი, თურმანიძე, არსენიძე.

სოფლის მეურნეობის ძირითადი დარგებია: მევენახეობა, მესიმინდეობა, მეცხოველეობა. გორისაში არის საჯარო სკოლა 259 მოსწავლითა და 28 პედაგოგით. სოფელში იყო ბიბლიოთეკა, კულტსახლი. ისტორიული ძეგლებიდან აღსანიშნავია შუა საუკუნეებში აგებული თხმორისის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია, რომელიც თარიღდება XVIII საუკუნით, ხოლო ეკლესიის საფუძველი გაცილებით უფრო ძველია, რაც იმას მოწმობს, რომ აღნიშნული ეკლესიის აგებამდე, მის ადგილას სხვა ძეგლი ყოფილა, ეკლესია მდებარეობს არსენიძეების უბანში.  

XX საუკუნის დასაწყისში წმ. გიორგის ეკლესიის სიძველეებს წარმოადგენდა: 1. ფიცარზე ნახატი ხატი წმ. გიორგისა (ცხენზე და ქვეშ ვეშაპი), 65X43 სმ., შემკული დაბალი ვერცხლის აშიებით და 3 თვლით. 2. ფიცარზე ნახატი ხატი ჯვარცმა, 16,5X13,5 სმ. 3. ფიცარზე ნახატი ხატი მაცხოვრისა.

გორისის სანახების სახელებია: კაროფი, ჭალაპაური, თაფლაური, ადაური, ნაგუთი, მოედანი, ლაშე,  ნაციხვრის ძირი, უძველაური, გორა, კილაძეების ვენახი, ჭინაური, ჩაიები, გრძელმიწები. წყაროებიდან აღსანიშნავია ნასარიძეების წყარო.

გორისიდან სათავეს იღებს მდინარე იმერეთის ფრონე, აგრეთვე გაედინებიან მცირე დებიტის მქონე მდინარები: ლაშისღელე, ლაშურა,  ტილიანასღელე. გარდა იმერეთის ფრონისა, რომელიც მდინარე საძალიხევის მდგენელია და მდინარე ყვირილას მარცხენა შენაკადს შეადგენს, საქართველოში გვხვდება აგრეთვე 3 ფრონე. მდინარე ფრონის ხეობა მოიცავს სამ მცირე მდინარეს: დვანის წყალს, ალის წყალს და ფცის წყალს. ამ სამივე მდინარეს ხალხი ფრონეს უწოდებს და იტყვიან: დვანის ფრონე, ალის ფრონე და ფცის ფრონე. ფრონეს ხალხში თხელ წყალს უძახიან. ვახუშტი ბაგრატიონი ამ მდინარეებს რომ აღწერდა, აღნიშნავდა: „ქვიშხეთ ზეით, ლიახვის მდინარის აქეთ ტაშის კარამდე, რომელნიცა მდინარე – ხევნი ავღწერეთ, უწოდებენ თვინიერ შოლისა, ფრონითა“. მდინარე აღმოსავლეთ (დვანს) ფრონეს სოფლისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს. მისი სათავე ლიხის ქედის აღმოსავლეთ კალთაზე 1705 მ-ის სიმაღლეზეა ზღვის დონიდან. მისი სიგრძე 41 კმ-ია, ხოლო აუზის ფართობი 231 კმ2 -ია. მისი მარცხენა შენაკადია წუნარისხევი, ხოლო თვითონ მტკვრის მარცხენა შენაკადია. აღმოსავლეთის ფრონე საზრდოობს წვიმის, თოვლის ნადნობი და მიწისქვეშა წყლებით. წყალდიდობა მდინარეს გაზაფხულზე ახასიათებს, ხშირი წვიმების გამო. ზაფხულში და ზამთარში მდინარეში წყალი მცირე რაოდენობითაა.

სოფელ გორისაში დაიბადნენ ქართველი მწერალი, პუბლიცისტი, საზოგადო მოღვაწე გიორგი  ექვთიმეს ძე წერეთელი (დაიბადა 14 მაისი/26 მაისი, 1842, გორისა, გარდაიცვალა 12 იანვარი/24 იანვარი, 1900, თბილისი, ქუთაისის გიმნაზიის დამთავრების შემდეგ (1860) სწავლობდა პეტერბურგის უნივერსიტეტის ფიზიკა-მეთემატიკის ფაკულტეტზე. პირადად იცნობდა ნ. ჩერნიშევსკის. სტუდენტთა არეულობაში მონაწილეობისათვის 1861 წელს რამდენიმე თვით დააპატიმრეს) და ექიმი, მწერალი, პუბლიცისტი, კრიტიკოსი, პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწე ივანე გომართელი (დაიბადა 1875 წელს. 1902 წლიდან “ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების” გამგეობის წევრი. 1906 წ. იყო რუსეთის პირველი სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატი. დემოკრატიული რესპუბლიკის წლებში იყო საქართველოს ეროვნული საბჭოს, პარლამენტისა და დამფუძნებელი კრების წევრი. გარდაიცვალა 1938 წელს, დასაფლავებულია ვაკის სასაფლაოზე).

ავტორი: გიორგი დვალაშვილი

ყველა უფლება დაცულია