მდებარეობს მდინარე ყვირილის მარცხენა მხარეს, ჩრდილოეთით ესაზღვრება სოფელი არგვეთი. სამხრეთით - სოფელი შალაური და ბახიოთი. დასავლეთით _ მდინარე ლაშურას ხეობა და სოფელი  გორისა., აღმოსავლეთით შემოსაზღვრულია მდინარე იზვარას ხეობით, სოფელი იტავაზით და დურევით. სოფლის ყველაზე დაბალი ადგილია ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, სიმაღლე 595 მეტრი, მახათაურის უმაღლესი ადგილია, უკიდურესი სამხრეთი ნაწილი,  საზღვარი სოფელ ბახიოთთან,  მდინარე იზვარასა და ლაშურას წყალგამყოფი ხაზი, ზ.დ. 790 მეტრი. მახათაურის ცენტრის სიმაღლე ზ.დ. 660 მეტრია. მახათაური დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ ვრცელდება საშუალოდ 3_3,5 კმ-ზე, ხოლო, ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ დაახლოებით 3კმ-ზე. ჩვენი აზრით სოფლის სახელწოდება უნდა უკავშირდებოდეს თერძის ძირითად იარაღს მახათს.. სოფელი ისტორიულ წყაროებში პირველად მოხსენებულია XVIII საუკუნეში.

მახათაური შედის არგვეთის თემში, მანძილი  ცენტრამდე 2 კმ-ია, ხოლო მანძილი ქ. საჩხერემდე 10 კმ-ი, სოფელში ცხოვრობს 274 კომლი 858 სულით. ძირითადი გვარებია: ყიფშიძე, გოგოლიძე, ბაზაძე, ტეფნაძე, ტოგონიძე (გვარის ფუძეა სიტყვა ტოგუნი, რაც სულხან-საბას მიხედვით „მაღალ დასაჯდომს” ნიშნავს. 1730 წ. ნასყიდობის წიგნში მოხსენიებულია გიორგი ტოგუნიძე. ტოგონიძეები 1941 წელს ამბროლაურის რაიონის სოფელ ფარახეთიდან ასურეთში გადავიდნენ საცხოვრებლად. ისინი ცხოვრობდნენ სოფლებში: სევა, ფარახეთი, ძეგლევი. ამავე ძირისაა გვარი ტოგოშვილი. საქართველოში 1 303 ტოგონიძე ცხოვრობს: თბილისში – 526, ქუთაისში – 145, წყალტუბოში – 133. არიან სხვაგანაც).; თურმანიძე (თურმანიძეები — უძველესი დროიდან ცნობილი ხალხურ მკურნალთა საგვარეულო; ძირითადად ზემო იმერეთის სოფელ შორაპნიდან იყვნენ. განსაკუთრებული წესით დამზადებული მალამოთი მკურნალობდნენ ინფიცირებულ ჭრილობებს, კანის ზოგიერთ დაავადებას, სიდამწვრეს და სხვა. თავის მკურნალობის მეთოდს გადასცემდნენ მემკვიდრეებს. ცნობილია, რომ 1812 წელს კახეთის აჯანყების დროს დაჭრილი პოეტის ალ. ჭავჭავაძის სამკურნალოდ ქუთაისიდან მოიწვიეს თურმანიძე. არსებობს ცნობა იმის შესახებაც, რომ იტალიის სახალხო გმირი ჯუზეპე გარიბალდი ფეხის ამპუტაციას გადაარჩინა და განკურნა საქართველოდან იტალიაში საგანგებოდ მიწვეულმა ერთ-ერთმა თურმანიძემ. საქართველოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ თურმანიძეები რუსეთის არმიაშიც მსახურობდნენ ქირურგებად (მაგ. ბ. თურმანიძე). საბჭოთა ხელისუფლებამ მკურნალობის ოფიციალური ნებართვა მისცა თურმანიძეების ზოგიერთ წარმომადგენელს); აგრეთვე გავრცელებული გვარებია: ცუხიშვილი (აგრეთვე ცხოვრობენ საჩხერის მუნიციპალიტეტის სოფლებში: სპეთი, ჩიხა, ჭალა); გვიანიძე, ბრეგვაძე, ჭიტაძე.

სოფლის მეურნეობის ძირითადი დარგია: მიწათმოქმედება და მეცხოველეობა, სოფელში არის საბაზო სკოლა.

ისტორიული ძეგლებიდან აღსანიშნავია შუაფეოდალური ხანის ეკლესია-თედორწმინდა,რომლის აღდგენა-რესტავრაციაც მიმდინარეობს. წმინდა თეოდორე - მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდანი, ხსენების დღე არის ძველი სტილით 30 იანვარი, ახალი სტილით - 12 თებერვალი. წმინდანი ქალაქ მიტილინში დაიბადა, დაოჯახდა და შვილებს მართლმადიდებლური სარწმუნოების ერთგულებით ზრდიდა. ღვთის დაშვებით, მან უარყო ქრისტიანობა, მაგრამ მალე სინანულში ჩავარდა, დატოვა ოჯახი და ათონის მთას მიაშურა. წმინდა მამამ მონასტერში ვერ ჰპოვა მოსვენება და მწარედ განიცდიდა მომხდარს. უფალმა თავისი რჩეული მაჰმადიანთა სამსჯავროს წინაშე ქრისტეს აღსარებისათვის აკურთხა. განრისხებულმა მსაჯულმა ბრძანა, საშინლად დაეტანჯათ მოწამე, რის შემდეგაც იგი თოკით დაახრჩვეს და ზღვაში ჩააგდეს. ქრისტიანებმა წმინდა მარტვილის ცხედარი იოანე ნათლისმცემლის სახელობის ტაძარში დაკრძალეს.

მახათაურის გოგოლიძეების უბანში არის სალოცავი - ხატი, აქვეა წყარო - ხატინაბანი. ადგილების გეოგრაფიული სახელებია: ბეკიური, აკვანათა, (აქ არის ისტორიული პერიოდის ნასახლარები), კოდისწყალი, ბურაული, სახატე, კლდისძირი, ჭალები, ახო. წყაროებიდან აღსანიშნავია კოდიწყალი და გოზანელა, რომელზეც არსებობს თქმულება, თითქოს შიმშილობის პერიოდში აქაურ გლეხს ღვინო წაუღია გასაყიდად და თან რეკლამაც გაუკეთებია - ,,იყიდეთ, სუფთა ჯიშის გოზანელას ღვინოო’’. უცხო სიტყვის გამგონე მყიდველებს შეუძენიათ ღვინო, რომელიც გოზანელას წყლით იყო გაკეთებული. სოფლის ტერიტორიას ჩამოუდის მდ. ლაშურა და წინწკილა (იზვარას შენაკადი).

ავტორი: გიორგი დვალაშვილი

ყველა უფლება დაცულია