თბილისიდან ჩრდილოეთით, საქართველოს სამხედრო გზის მე-60 კილომეტრზე ფშავის არაგვის ხეობა იწყება.

ხეობის გასწვრივ გზა ისტორიულ ფხოვში - ფშავხევსურეთში ადის. ქართლ-კახეთის საზღვარზე მდებარე ფშავი ზღვის დონიდან 1000-3218 მ-ზეა განლაგებული, ამიტომ აქ მარადთოვლიანი მთები თითქმის არ გვხვდება, ხევსურეთისთვის კი, პირველ ყოვლისა, მაღალი მთებია დამახასიათებელი. სახელი „ხევსურეთი“ მხარეს სწორედ მთიანი, ხევებიანი ადგილების გამო ეწოდა. კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედი და დათვისჯვრის უღელტეხილი (2677 მ) არაგვის ხეობას (პირაქეთა ხევსურეთს) არღუნის ხეობასთან (პირიქითა ხევსურეთთან) აკავშირებს. უღელტეხილი ზამთარში მაღალი თოვლის საფრის გამო იკეტება, ამიტომ პირიქითა ხევსურეთი წლის უმეტეს დროს მოწყვეტილია გარესამყაროს. ხევსურეთი საზღვრისპირა მხარეა: ჩრდილოეთიდან მას ჩეჩნეთი და ინგუშეთი ესაზღვრება. საუკუნეების განმავლობაში ხევსურები ქვეყნის საზღვრებს საიმედოდ იცავდნენ მტრისგან. გამუდმებულმა საბრძოლო მზადყოფნამ განაპირობა ხევსურეთში სოფლების განსაკუთრებული არქიტექტურული იერიც: თითოეული დასახლება ქმნის ერთ მთლიან საფორტიფიკაციო ნაგებობას, რომელიც, ამავე დროს, საცხოვრებლის ფუნქციას ითავსებს. პირიქითა ხევსურეთის ყველაზე დიდი სოფელი და მხარის ცენტრი შატილი ხევსურეთისთვის დამახასიათებელი უნიკალური არქიტექტურის თვალსაჩინო ნიმუშია. კლდოვან ფერდობზე ტერასულად, ერთმანეთთან მიჯრით არის განლაგებული ჩარდახიანი ციხე-სახლები. კედლები ფიქალი ქვებით ისე მჭიდროდაა ამოყვანილი, რომ მათ შორის მზის სხივიც კი ვერ ატანს. სახლები ერთმანეთს ქვის ვიწრო კიბით უკავშირდება - კაცს შეუძლია სოფელი ისე გაიაროს, მიწაზე ფეხი არ დადგას. შემორჩენილი ციხე-სახლების უმეტესობა გვიან შუასაუკუნეებშია აგებული, თუმცა შატილის მიდამოებში აღმოჩენილი ნამოსახლარები გაცილებით ადრეული პერიოდით - ჩვ. წ-მდე 2000 წლით თარიღდება. უნიკალურ თავდაცვით ნაგებობას წარმოადგენს შატილიდან

ჩრდილო-აღმოსავლეთით, 12 კმ-ში მდებარე სოფელი მუცო (ზ. დ. 1880 მ.), სადაც X-XVIII სს-ის 40-მდე საყოფაცხოვრებო და თავდაცვითი დანიშნულების სახლი და ნანგრევია შემორჩენილი. მუცო, ისევე როგორც პირიქითა ხევსურეთის 20-მდე სოფელი, ბოლო ასწლეულის განმავლობაში ნელ-ნელა დაცარიელდა. 1898 წლის მონაცემებით ხევსურეთში 5000 კომლი ცხოვრობდა (მათ შორის, შატილში - 50 კომლი), დღეისთვის კი მთელი წლით მხოლოდ შატილში რჩება რამდენიმე ოჯახი. 2014 წლის აპრილში საქართველოს მთავრობის გადაწყვეტილებით კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების (უნიკალური კოშკების და სახლების), ასევე მხარის უნიკალური ეთნოგრაფიის და კულტურის შენარჩუნების მიზნით, შეიქმნა ფშავ-ხევსურეთის დაცული ტერიტორია, რომელშიც შევიდა ფშავ-ხევსურეთის ეროვნული პარკი, როშკის ბუნების ძეგლი, ასას აღკვეთილი, ფშავ-ხევსურეთის მრავალმხრივი გამოყენების ტერიტორია. 1956 წელს მდინარე ფშავის არაგვის ნაპირზე, სოფელ ჩარგალთან გეოლოგებმა მინერალური წყლის ძიებაში 40-დან 250 მეტრამდე სიღრმის 26 ჭაბურღილი გაიყვანეს. ყველა ცდა შედეგიანი აღმოჩნდა. ექვს წყაროს მიენიჭა დასალევი წყლის კატეგორია, დანარჩენ ჭაბურღილებში აღმოჩენილ წყლებს კი სხვადასხვა სამკურნალო თვისება აღმოაჩნდა. 1967 წელს ჩარგალთან ბალნეოლოგიური ცენტრი გაიხსნა. 1961 წელს აშენდა წყლების ჩამოსასხმელი ქარხანა, სადაც დაიწყო მინერალური წყლის -  „ვაჟას წყაროს“ წარმოება.