მდებარეობს ჭიათურის პლატოზე,  მდინარე ყვირილის მარცხენა მხარეს. ჩრდილოეთით ესაზღვრება ქალაქი საჩხერე. სამხრეთით _ საირხის თემის სოფელი ჭორვილა. დასავლეთით _ სოფელი კალვათა და ქორეთი. აღმოსავლეთით _ სოფელი ივანწმინდა და მერჯევი.

სოფლის ყველაზე დაბალი ადგილია ჩრდილო - დასავლეთ ნაწილში, მდინარე ყვირილისა და შუკაკიძისღელის შეერთების მიდამოები (ე.წ. ,,ბამბეულის’’ მიდამოები) სიმაღლე ზ.დ. 440 მეტრი, ხოლო მაქსიმალური სიმაღლე უკიდურეს ჩრდილოეთ ნაწილშია, ზ.დ. 600 მეტრი. სოფლის ცენტრის სიმაღლე ზ. დ. 560 მეტრია. საირხე დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ ვრცელდება (სახ-ნავ_სათესი, საძოვრებითა და ტყის ზოლის ჩათვლით) საშუალოდ 3 კმ-ზე, ხოლო, ჩრდილოეთიდან სამხრე-თისაკენ დაახლოებით 5 კმ-ზე.

სოფლის სახელწოდების შესახებ მოსახლეობაში არსებობს ვერსია, თოთქოს დღევანდელი სოფლის ტერიტორიაზე მიმავალ მგზავრს, ზაფხულის თაკარა მზისაგან დაცხუნებულს, აქაური მაცხოვრებლისათვის უკითხავს - აქ სულ მარტო მინდვრებია, სად (იმერულ დიალექტზე _ ,,საა") არის ხეო, ე.ი. ,,საა ხედან უნდა წარმოდგებოდას სოფლის დღევანდელი და ანტიკური, უძველესი ქალა,  სარეხადაც".

საირხე არის საირხის თემის ცენტრი. რომლის შემადგენლობაში შედის შემდეგი სოფლები: საირხე, ჭორვილა და კალვათა. მანძილი ქალაქ საჩხერემდე 3 კილომეტრია. სოფელში ცხოვრობს 823 კომლი, 2578 სული მცხოვრებით (ამ მაჩვენებლით საირხე მეორე სოფელია საჩხერის მუნიციპალიტეტში კორბოულის შემდეგ). გავრცელებული გვარებია: შუკაკიძე, დევიძე, დვალი, კურტანიძე, ციმაკურიძე, სადუნიშვილი, ქველაძე, ვეშაპიძე, სოფრომაძე. გრძელიშვილი, მესხი.

სოფლის მეურნეობის ძირითადი დარგებია: მევენახეობა, მესი-მინდეობა, მეცხოველეობა. საირხეში არის საჯარო სკოლა, არის აგრეთვე საბავშვო ბაღი. სოფელში იყო ბიბლიოთეკა და კულტსახლი.

საირხის სანახების ზედმეტი სახელებია: ხვადაბუნი, ნიკოს მინდორი, ნაქერალი, მაქადურევი, იაკოფასეული, წიფნარი. სოფლის ტერიტორიაზე არის ცივი კამკამა წყაროები: მიქელასა და დუშიას წყაროები. გაედინებიან მცირე დებიტის მქონე მდინარეები საირხულა და შუკაკიძისღელე (მდინარე ყვირილის მარცხენა შენაკადები).

ისტორიული ძეგლებიდან აღსანიშნავია ნადირაძეების უბანში არსებული წმინდა ნიკოლოზის სახელობის ეკლესია.

1950 წელს სოფელ საირხეში,  ადგილ ლომინაურში,  ისტორიის მასწავლებელმა გ. გელბახიანმა კირქვისაგან გამოკვეთილი საკმაოდ სტილიზებული ლომის თავი იპოვა, რომელიც სიძველით დაინტერ-ესებულ ექიმ შ. შარვაძეს აჩვენა. შარვაძემ იგი იმ ხანად ზემო იმერეთში მომუშავე აკადემიკოს ბორის კუფტინს გადასცა. ახლა ისიც არ არის გარკვეული, ინახულა თუ არა ბ. კუფტინმა ამ ძეგლის აღმოჩენის ადგილი. ერთი წლის შემდეგ, 1953 წელს, იგი მოულოდნელად გარდაიცვალა და ქანდაკების ამბავი კარგა ხანს აღარავის გახსენებია.

1957 წელს დაზვერვითი ხასიათის არქეოლოგიურ სამუშაოებს აწარმოებდა ხელოვნების მუზეუმის მეცნიერ_თანამშრომელი, მან სოფელ საირხეში, ამ სოფლის მკვიდრის რომანოზ ნადირაძის ეზოში შემთხვევით მიაკვლია წინაფეოდალური ხანის სატაძრო ნაგებობის ფრაგმენტებს. როგორც შემდგომში გაირკვა რ. ნადირაძეს ისინი ხვნის დროს ეპოვნა ადგილ ლომინაურში, იმ ადგილზე, სადაც შემდეგ მასწავლებელმა ლომის თავის ქანდკება აღმოაჩინა. ლომინაურში გათხრები აწარმოვა და მნიშვნელოვანი მასალები მოიპოვა ნ. ღამბაშიძემ მაგრამ, სამწუხაროდ,  მათ შესახებ არავითარი დოკუმენტაცია არ დაუტოვებია და სწორედ ამის გამო ჯურხა ნადირაძის ჯგუფმა (1966_68 წწ.) ხელმეორედ გაწმინდა ნ. ღამბაშიძის მიერ კონსერვირებული ძეგლი. იქ მოპოვებული ნივთების მიხედვით,  აგრეთვე ღამბაშიძესთან მომუშავე მუშების გამოკითხვით დადგინდა საკულტო ნივთების აღმოჩენის ადგილი.

1967 წელს საირხის არქეოლოგიური ძეგლების შესახებ ექსპედიციამ ანგარიში წარუდგინა ივ ჯავახიშვილის სახელობის ისტორიის, არქეოლოგიისა და ეთნოგრაფიის ინსტიტუტის სამეცნიერო სესიას; საქართველოს ხელოვნების მუზეუმის საჩხერის არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ (ხელმძღვანელი ჯურხა ნადირაძე) 1966_68 წლებში სამი სეზონის განმავლობაში, სოფელ საირხეში ვეშაპიძისა და საბადურის გორებზე გათხარა ძვ. წ. I ათასწლეულის ნამოსახლარი, რომელიც შეიცავდა ელინისტური ხანის მატერიალური და მხატვრული კულტურის ნაშთებს, ხოლო ადგილ სახოველაში _ ლითონის საწარმოო უბანი, სადაც სამი სათავსოსაგან შემდგარი ნაგებობების ნაშთების ადგილას მოპოვებულ იქნა ფერადი ლითონის წარმოებასთან დაკავშირებული საგნები.

საირხეში სხვადასხვა ეპოქის მნიშვნელოვანი მასალების შესწავლით გამოითქვა მოსაზრება, რომ ძვ. წ. VI_I  სს. საირხე იყო ზემო იმერე-თის პოლიტიკურ, სამეურნეო და რელიგიური ცენტრი. საირხე, რომლის არქაული სახელი სარიხედ იკითხებოდა, სოფლის ეკლესიის კედელში  ჩატანებულ გვიანფეოდალური ხანის ერთ-ერთ საფლავის ქვაზე, ბერძენი ავტორის კლაუდიოს პტოლემაიოსის ,,გეოგრაფიაში’’ დასახელებულ კოლხეთის ქალაქ სარეკეს შეესაბამება. ამ ვარაუდით მტკიცება ძნელია, მაგრამ 1982-86 წლებში მოპოვებული არქეოლოგიური ძეგლები ადასტურებენ, რომ იგი ძველი საქართველოს ერთერთი მნიშვნელოვანი ქალაქი იყო ანტიკურ-ელინისტურ ხანაში.

1981 წელს ქალაქ საჩხერის ჩრდილო - დასავლეთ ნაწილში დაიწყეს ბამბის ძაფსართავი ფაბრიკის მშენებლობა. ფაბრიკისათვის ჰიდროტექნიკური ნაგებობების მშენებლობისას სოფელ საირხეში ნაწილობრივ დააზიანეს მიწისქვეშა არქეოლოგიური ძეგლები. არსებული კანონის საფუძველზე შეჩერებულ იქნა სამუშაოები. მსუბუქი მრეწველობის სამინისტრომ გამოყო ძეგლის შესასწავლი თანხა და 1982 წელს, ზაფხულში საქართველოს ხელოვნების მუზეუმის, ყვირილის ხეობის არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ განაახლა გათხრები სოფელ საირხეში. 1982-86 წლებში საველე არქეოლოგიურ სამუშაოებში მონაწილეობდნენ მუზეუმის თანამშრომლები და მოწვეული სპეციალისტები.

საირხის სამხრეთ დასავლეთ ნაწილში, მთავარი გზის მარჯვენა მხარეს, სოფელ ქორეთსა და კალვათას შორის გაშლილ ზეგანზე აღმართულია 15 გორა. დაზვერვითი სამუშაოებით დადასტურდა, რომ ბორცვების ჩამოქცეულ ფერდობებზე შემორჩენილ კულტურულ ფენებში წარმოდგენილი იყო ანტიკურ-ელინისტური ხანის სამეთუნო ნაწარმის ნაშთები.

ძლიერი და ინტენსიური გეომორფოლოგიური ცვლილებების გამო სადღეისოდ არცერთი სამოსახლო გორის ზედაპირი აღარ შეიცავს კულტურულ ფენებს. ამ მხრივ გამონაკლისია ვეშაპიძისა და საბადურის სამოსახლო ბორცვები, სადაც ჯერ კიდევ 60-იან წლებში ფიქსირებული იყო კულტ-ურული შრეები, რომლებიც ძვ. წ. ჳ ათასწლეულის სამი ეპოქის მატერ-იალური კულტურის ნაშთებით ხასიათდება. გათხრების შედეგად მოპოვებული მასალებით, ლეგენდა-გადმოცემებით სპილენძის ქვაბების და ოქროს ნივთების აღმოჩენის შემდეგ საყურადღებოა სოფელ საირხის საბადურის გორა.

ლომინაური მდებარეობს ადგილ საბადურის სამხრეთ-აღმოსა-ვლეთით, მისგან ხუთასიოდე მეტრში. იგი წარმოადგენს ტერასისებურად გამოყოფილ გავაკებულ ადგილს, რომელიც ყვირილის ხეობის მარჯვენა ნაპირზე გაშენებულ ქალაქ საჩხერეს გადაყურებს. 1966 წელს ექსპედიციის მუშაობისას თავდაპირველად გამოჩნდა და გაიწმინდა მცირე მოცულობის ნაგებობა, რომლის გვერდითაც დაფიქსირდა შედარებით დიდი შენობის საძირკვლის ნაშთები. შენობა მტკიცედაა ნაშენი, საგანგებოდ შერჩეული ქვით. კედლების სიმაღლე ალაგ-ალაგ 120 სმ-ია ყველაზე მაღალ ადგილზე ჩრდილო-აღმოსავლეთის კუთხეში, შემორჩენილია კარგად გათლილი ქვის კვადრები ეს ფაქტი იმაზე მიუთითებს, რომ მეორე ნაგებობის ნაწილის სახით საქმე  გვაქვს საძირკველთან, რომელზედაც თლილი ქვით ამოყვანილი კედლები იდგა. საძირკვლის სისქე საშუალოდ 130 სმ-ია, სპეციალისტების აზრით ასეთი სისქის საძირკველს 8-10მ, სიმაღლის კედლები შეეძლო დაეჭირა. ჩრდილოეთის კედლის სიგრძე 11 მეტრია, აღმოსავლეთისა_10 მეტრი, დასავლეთისა კი 8 მეტრი. დასავლეთის კედელი ნაკლულია, სამხრეთის კედლის მხოლოდ მცირე ნაწილია შემორჩენილი. ნაგებობას მიწის სამუშაოების დროს წაწყდომიან და კედლებიც მოურღვევიათ.  

საირხე ქალაქის ტიპის დასახლებას, რომ წარმოადგენდა, ამაზე შეიძლება საბადურის გორის სამხრეთით მდებარე ტბების სა-ხელწოდებაც მეტყველებდეს, მათ ადგილობრივი მკვიდრნი ,,ნაქალაქარის ტბებს" უწოდებენ, აქ სამი ღელე მოედინება, ერთი მათგანი საკმაოდ წყალუხვია, დანარჩენი კი შემოდგომაზე შრება, მაგრამ პატარა ხეობები წყაროების სიუხვით გამოირჩევა, რაც მნიშვნელოვანი იქნებოდა აქ ცხოვრების დასამკვიდრებლად.

არქეოლოგიური მონაცემების საფუძველზე საირხე პოლიტიკურ_რელიგიურ და სამეურნეო _ სავაჭრო ცენტრს _ქალაქს წარმოადგენდა, რომლის აყვავების ხანა ემთხვევა კოლხეთის სახელმწიფოს არსებობის პერიოდს. იგი მოიცავს ძვ.წ. VI_IV  საუკუნეებს. მომდევნო ეპოქაში აქ შეინიშნება აღმოსავლეთ ქართული კულტურის მომძლავრება და ნათელია, რომ ძვ.წ. III საუკუნიდან საირხე განაგრძობს არსებობას, როგორც იბერიის სახელმწიფოს ერთ-ერთი პროვინციის ადმინისტრაციულ _პოლიტიკური ცენტრი. საქალაქო ცხოვრების ორივე მონაკვეთი ემთხვევა საქართველოს შორეული წარსულის ორ მნიშვნელოვან ეპოქას. პირველ მონაკვეთში დასავლეთ საქართველოში მიმდინარეობს ქართველური მოდგმის ტომების კონსოლიდაცია, ყალიბდება კლასობრივი საზოგადოება და იქმნება სახელმწი-ფოებრიობა, ხოლო II  მონაკვეთში ანალოგიური პროცესებით აღმოსავლეთ საქართველოში წარმოიქმნა იბერიის სახელმწიფო, რომელიც ძვ.წ. II  საუკუნეში საქართველოს გამაერთიანებელი იყო და მის შემადგენლობაში შევიდა ისტორიული კოლხეთის აღმოსავლეთი პროვინციები.

მათ შორის იყო არგვეთის საერისთაო, რომლის პოლიტიკურ_ადმინისტრაციული ცენტრი საირხე უნდა ყოფილიყო.

ავტორი: გიორგი დვალაშვილი

ყველა უფლება დაცულია