სოფელი მდებარეობს მდ. ყვირილის მარცხენა შემაღლებულ ზეგანზე, რომელსაც ორად ყოფს პატარა მდ. კინთურა. სოფელს ჩრდილოეთით ესაზღვრება მდ. ყვირილას ხეობა და სოფელი ჭალა. სამხრეთით - მდ. იზვარის ზემო წელი, ხოლო სამხრეთ დასავლეთ ნაწილში არგვეთის თემის სოფელი ცხამი. დასავლეთით _ მდ. ყვირილა, სოფელი ღონა, სოფელი საკოხია (ტყის ჩათვლით), არგვეთის თემის სოფლები: ეთო-ეხვევი და ცხამი. აღმოსავლეთით _ სოფელი დარყა.

სოფელი ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ ვრცელდება საშუალოდ 6-7 კმ-ზე (ტყის ჩათვლით), ხოლო დასავლე-თიდან აღმოსავლეთისაკენ 3-4 კმ-ზე. სოფლის ყველაზე დაბალი ადგილია უკიდურესი ჩრდილო -დასავლეთი ნაწილი, მდ. ყვირილის ხეობაში. ზ.დ. 520 მეტრი ხოლო მაქსიმალური წერტილია უკიდურესი სამხრეთი მდ. იზვარასა და კინთურას წყალგამყოფი ქოლევის სანახების მიდამოები, ზ.დ. 1011 მეტრი. სოფლის ცენტრის სიმაღლეა ზ.დ. 810 მეტრი. სოფელში 2008 წლისათვის ცხოვრობდა  კომლი, სული მაცხოვრებელით, 2002 წლის სა¬ყოვ¬ელ¬თაო აღ¬წე¬რის მო¬ნა¬ცე¬მე-ბით კი 874 მაც¬ხოვ¬რე¬ბე¬ლი იყო.

სოფლის სახელწოდება წარმოდგება სიტყვა ,,სპა~-დან, ,,სპაეთი~ ჯარის სადგომ ადგილს ნიშნავდა. გადმოცემით, თამარ მეფეს აქ აუყვანია ჯარი. სპაეთმა დროთა განმავლობაში იცვალა სახე და სპეთის სახელით მოაღწია დღემდე.

სპეთის სახელწოდებაში აშკარად გამოიყოფა –ეთ სუფიქსი, რაც საკმაოდ ხშირია ზემო იმერეთის მიკროტოპონიმიაშიც და სოფლების სახელწოდებებშიც. სპ-ეთ-ი სიპ-ეთ-ი ფორმისაგან უნდა იყოს წარმოქმნილი, რაც ამ კუთხეში სიპი (ლიპი) ქვისაგან შედგენილი ქანების არსებობას გვავარაუდებინებს. ძალზე არსებითია ის ფაქტი, რომ სოფ. სპეთში არის წყარო, რომელსაც სიპიწყაროს (ლიპისწყალს) უწოდებენ. ტერმინი სიპი (ლიპი) საკმაოდ ხშირია ზემოიმერეთის ტოპონომიაში, ასევე შესაძლებელია

სპეთი შედის ჭალის თემში. მანძილი  ცენტრამდე 3 კმ-ია, ხოლო ქალაქ საჩხერეს დაშორებულია 14 კმ. სოფლის მთლიანი ფართობი 2165 ჰა. სოფლის მეურნეობის ძირითადი დარგია: მესიმინდეობა და მეცხოველეობა.

ისტორიული ძეგლებიდან აღსანიშნავია სპეთის ზედა-მაცხოვრის, წმინდა გიორგის და ქვედამაცხოვრის, წმინდა ნინოს სახელობის ეკლესიები. ზედამაცხოვარი, რომელიც აშენებულია XI საუკუნეში, შიგნით და გარედან შემოსილია მოყვითალო-მონაცრისფრო ქვიშაქვის  თლილი კვადრებით.  მიეკუთვნება X-XI  ს.ს. გავრცელებულ დარბაზულ ეკლესიათა იმ ჯგუფს, რომელთა გეგმით ნახევარწრიული აფსიდი გარედან სწორკუთხედშია მოქცეული. შიგნით, საკურთხევლის ორივე მხარეს კედლებშია დატანებული სათავსი. გრძელი კედლები დანაწევრებულია პილასტებით, რომლებზეც ამო-ყვანილ საბჯენ თაღებს ნახევარწრიული კამარა ეყრდნობა. საკურთხევლის წინ კვარცხლ-ბეკზე აღმართულია ხის მასიური ჯვარი.

ეკლესიაში შემონახული თაბაშირის მოჩუქურთმებული კანკელი (XI ს. I ნახევარი). ფასადების მორთულობა მკაცრია და სადა. 1938 წელს ძეგლი საფუძვლიანად შეაკეთეს. ზედამაცხოვრის ეკლესია აშენებულია მოპირდაპირე მხრიდან ,,ქვასათხარიდან~ გამოტანილი ქვით, რომელიც 5 კმ-ით არის დაშორებული ეკლესიას. გადმოცემის თანახმად მუშები ერთმანეთს გვერდი-გვერდ უდგნენ 5 კმ-ის მანძილზე და გადაწოდებით ამოჰქონდათ საშენი ქვა. რაიმე შემთხვევის გამო დავარდნილი ქვის ადგილი ხალხმა წმინდა ადგილად მიიჩნია. ერთ-ერთი ასეთი ადგილია ხატიკაკალი, სადაც დღესაც ინახება იმდროინდელი დავარდნილი ქვა და ხალხი ამ ადგილზე სანთელს ანთებს. სპეთის ღვთაების ეკლესია კულტურის უმნიშვნელოვანესი ძეგლია. ამ ეკლესიის კანკელი საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმის გამოფენას ამშვენებს, ხოლო მისი ასლი საჩხერის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმშია ექსპონირებული. მის კედლებზე შემორჩენილია ლაპიდარული წარწერები.

სპეთის მაცხოვრის ეკლესია ლეკებს დაურბევიათ, მათ ხალხისაგან შეწირული ყოველი ნივთი გაუნადგურებიათ, ეკლესიას ისეთი ძალა ჰქონია, რომ ლეკები დაბრმავებულან და ეკლესიის გარეთაც ვეღარ გასულან. გადმოცემით ლეკები ღმერთს შეხვერწნიან: "ოღონდ თვალები აგვიხილე და რკინის კარებს გაგიკეთებთო". სალოცავს ვედრება შეუსმენია, ლეკებს თვალები ახელიათ და რკინის კარებიც გაუკეთებიათ. ეს კარები აქვს დღესაც მაცხოვრის ეკლესიას.

სოფელში არის მინერალური წყალი ,,თაფლცხალა, რომლის აბაზანებით მკურნალობენ მარილებით დაავადებულნი. სოფელში არსებობს ბარიტის საბადო, რომელსაც გასულ საუკუნეში მოიპოვებდნენ. არსებობს გიშერის საბადო. ტყეში  უხვადაა:  წაბლი, ჯონჯოლი, ეკალა, სოკო. სპეთში მრავალი ჯიშის მცენარე ხარობს. ჩვენს ტყეებში ხშირია: შქერი, ზღმარტლი, ჯონჯოლი, სოკო, ჯახველა, მაყვალი და სხვა. ხარობს: ვაშლი, მსხალი, ლეღვი, ატამი, ალუბალი, გუმი, ქლიავი, ტყემალი. ვენახის ჯიშებიდან: ძველშავი, ქვიშხური, ციცვქა, ადესა, თითა, დიბრიტა, და სხვა. ყველა ოჯახს აქვს საკუთარი მეურნეობა, მოჰყავთ ბოსტნეული: ლობიო, კომბოსტო, წიწაკა, კიტრი, პომიდორი, სტაფილო, ჭარხალი, ოია, სიმინდი და ა.შ

სოფელში არის შემდეგი სალოცავები: გოლა-ციხე, კეხი, ჯვარი, ნასახტრი ფარდულთან, ქვისათხარი, ხატიკაკალი.

თანამედროვე კულტურის ძეგლებიდან სოფელში ერთადერთია სპეთის საჯარო სკოლა. სოფლის პირველი სკოლა დაფუძნდა  1932 წელს, დაწყებითი კლასები, გაღმა სპეთში  ქიმაძის სახლში, ხოლო გამოღმა სპეთში ჩხიტუნიძის სახლში. დირექტორი იყო შოთა ჭიღლაძე. 1936 წელს ორი სკოლის ბაზაზე დაფუძნდა დაწყებითი სკოლა ჩხიტუნიძეების უბანში, სკოლის გამგე მასწავლებელი იყო პლატონ დავაძე. სკოლა ერთსართულიან ქვიტკირის შენობაში იყო მოთავსებული. დღეს სოფელს ამშვენებს ულამაზესი სკოლის შენობა. 2007 წელს რაიონის მკვიდრის და ქველმოქმედის ბიძინა ივანიშვილის  დახმარებით  სკოლას ჩაუტარდა სარეაბილიტაციო სამუშაოები.დდღეს სკოლა ასეგამოიყურება

სოფელ სპეთში მრავალფეროვანი სამზარეულო წრამოდგენილი. არსებობს შობას ღორის დაკვლის ტრადიცია, ძველი წესის მიხედვით ხორცს ლორის სახით ინახავენ. ტრადიციული კერძებიდან გავრცელებულია: ხაჭაპური, წიწილა, საცივი, მჭადი, თონის პური. ყველიერის კვირაში ამზადებენ ყველის ხარშოს. სოფელი გამოირჩევა სტუმართმოყვარეობით, მშრომელი ადამიანებით

ავტორი: გიორგი დვალაშვილი

ყველა უფლება დაცულია